اعوذ بالله من الشيطان الرجيم

بسم الله الرحمن الرحيم

امروز مصادف با سالروز ميلاد وجود مبارك ثامن‌الحجج علي‌بن‌موسي(عليهما آلاف التحيّة و الثناء) است. سورهٴ مباركهٴ «مؤمنون» تمام شد فكر مي‌كرديم كه سورهٴ مباركهٴ «نور» را شروع مي‌كنيم ولي يكي دو نكته مربوط به سورهٴ مباركهٴ «مؤمنون» مانده است آن را مطرح مي‌كنيم و امروز تبرّكاً برخي از رواياتي كه از وجود مبارك امام رضا(سلام الله عليه) رسيده است آنها را محور بحث قرار مي‌دهيم, ثواب همه اين بحثها به روح مطهّر ثامن‌الحج(صلوات الله و سلامه عليه).

﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لاَ تُرْجَعُونَ ﴿115﴾ فَتَعَالَي اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ ﴿116﴾ وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لاَ بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ ﴿117﴾ وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ ﴿118﴾

علت اختلاف تكلّم خداوند با كفار در قيامت

در آيهٴ 108 همين سور‌ه, ذات اقدس الهي در پايان گفتگو با كفّار فرمود: ﴿اخْسَئُوا فِيهَا وَلاَ تُكَلِّمُونِ﴾ كه البته اين نهي, تكويني است و نه تشريعي. ديگر از آن به بعد سخني از كفار شنيده نشد اما آنچه در آيهٴ 112 به بعد همين سور‌ه است ﴿قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ ٭ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْأَلِ الْعَادِّينَ﴾ اين سؤال و جواب مربوط به قبل از آن صحنهٴ ﴿اخْسَئُوا﴾ است همين كه اينها از برزخ وارد صحنهٴ قيامت شدند اين گفتگو و سؤال و جواب براي آن طليعه است كه ذات اقدس الهي از آنها سؤال مي‌كند چقدر در زمين مانديد يا چقدر در برزخ مانديد آنها مي‌گويند: ﴿يَوْماً أَوْ بَعْضَ﴾ نه اينكه بعد از اينكه فرمود: ﴿اخْسَئُوا فِيهَا وَلاَ تُكَلِّمُونِ﴾ اين صحنه رخ داده باشد تا گفته بشود كه چگونه بعد از ﴿لاَ تُكَلِّمُونِ﴾ اينها به سخن آمدند (يك) يا گفته بشود كه اين كلام و سؤال و جواب با مؤمنين است نه با كفار (دو) هيچ كدام از اينها جا ندارد زيرا اين مربوط به طليعهٴ ورودشان به صحنهٴ قيامت است آن مربوط به بخش پاياني و در جهنم بودن و مانند آن است.

خط بطلان قرآن بر عقيده جاودانگي دنيا

مطلب ديگر آن است كه كفار فكر مي‌كردند كه زندگي جز دنيا چيز ديگر نيست و چون غافل بودند از مرگ خيال مي‌كردند كه با مال و با قدرتهاي مادّي مي‌توانند جاودانه زندگي كنند ﴿جَمَعَ مَالاً وَعَدَّدَهُ ٭ يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ﴾[1] در سورهٴ مباركهٴ «كهف» گذشت كه گروهي وقتي وارد باغشان مي‌شدند مي‌گفتند كه اين مِلكِ نَمير است ﴿مَا أَظُنُّ أَن تَبِيدَ هذِهِ أَبَداً﴾[2] گمانش اين بود كه اين باغ از بين نمي‌رود تفكّر جاهلي هم اين بود كه زمين را مي‌گفتند مِلكِ نَمير است در حالي كه زمان و زمين, همه در بستر تحول و انقلاب‌اند اين‌چنين نيست كه چيزي جاودانه باشد اين گروهي كه ﴿يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ﴾ گرفتارشان كرد ﴿مَا أَظُنُّ أَن تَبِيدَ هذِهِ أَبَداً﴾ گرفتارشان مي‌كرد از اين گروه سؤال مي‌كنند كه ﴿كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ﴾ وقتي عظمت و جلال قيامت و ابديّت را مي‌بينند مي‌گويند ﴿لَبِثْنَا يَوْماً أَوْ بَعْضَ﴾.

عدم برهان عقلي و نقلي بر اثبات شرك

مطلب بعدي آن است كه اين تعبير كه فرمود: ﴿وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لاَ بُرْهَانَ لَهُ بِهِ﴾ كه ﴿لاَ بُرْهَانَ لَهُ بِه﴾ به منزلهٴ وصف تأكيد است مشابه اين تعبيرها در سورهٴ مباركهٴ «انعام» و همچنين در سورهٴ مباركهٴ «آل‌عمران» گذشت. در سورهٴ مباركهٴ «آل‌عمران» آيهٴ 151 اين بود: ﴿سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُوا بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً﴾ اين ﴿مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً﴾ وصف لازم شرك است شرك, اصولاً دليل ندارد. انزالِ سلطان گاهي به نقل است گاهي به عقل, خداي سبحان گاهي به صورت آيه يا روايت مطلبي را به بشر از راه پيغمبر و امام منتقل مي‌كند اين «أَنزَلَ بِهِ سُلْطَاناً» گاهي ﴿عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾[3] مطلبي را در عقل كسي القا مي‌كند اين «أَنزَلَ بِهِ سُلْطَاناً» هيچ كس حق ندارد بگويد كه من خودم زحمت كشيدم فهميدم. بارها به عرضتان رسيد اين تفكّر, تفكّر قاروني است كه كسي بگويد من چهل سال دود چراغ خوردم خودم زحمت كشيدم در حوزه يا دانشگاه عالِم شدم هرگز مبدأ قابلي به تنهايي نمي‌تواند به كمال برسد هر متحرّكي محرِّك مي‌خواهد هر قابلي فاعل مي‌خواهد هر متعلِّمي معلّم مي‌خواهد پس اين‌چنين نيست كه اگر كسي در اثناي مطالعه به مطلبي رسيد خود اين مطالعه خود اين فكر خود اين حركتِ دروني, كمالِ علمي بيافريند اين زمينه را فراهم مي‌كند تا ذات اقدس الهي فيضي را به مستفيض عطا كند پس آ‌نچه در آيهٴ 151 سورهٴ مباركهٴ «آل‌عمران» آمده است به منزلهٴ وصفِ لازم شرك است يعني اصلاً شرك, دليل‌بردار نيست خواه دليل عقلي باشد خواه دليل نقلي.

نمونه‌اي از وصف لازم قرار گرفتن جمله براي مفرد

نظير اين تعبير كه البته مربوط به توحيد و مسئله نفي شرك و امثال ذلك نيست نظير اينكه گاهي جمله‌اي وصف لازم يك مفرد قرار مي‌گيرد آيهٴ 38 سورهٴ مباركهٴ «انعام» است كه فرمود: ﴿وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ اين جمله ﴿يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ در محلّ جرّ است تا صفت باشد براي طائر خب اصولاً طائرً ﴿يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ اگر جناحيه نباشد طائر با چه چيزي پرواز مي‌كند با پا كه پرواز نمي‌كند با بال پرواز مي‌كند اگر گفتند طائر, معنايش اين است كه دو بال دارد با آن پرواز مي‌كند. خب اگر در كنار طائر اين جملهٴ ﴿يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ را ذكر فرمود اين وصفِ تأكيدي است ديگر ﴿وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ اين وصف توضيحي است قيد احترازي كه نيست چون طائر كه ديگر به غير بال پرواز نمي‌كند كه ﴿يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ﴾ وصف لازم طائر است ﴿لاَ بُرْهَانَ لَهُ بِهِ﴾ وصف لازم شرك است و مانند آن

انسان آينه‌دار اوصاف جمال و جلال بالاصالهٴ خداوند

در پايان هم به وجود مبارك حضرت دستور داد كه مغفرت كن معمولاً غفران قبل از رحمت است چون غفران, گردگيري لكّه‌گيري شستشوست بعد رنگ‌آميزي است اول ستّاري هست اول گردگيري هست اول غبارروبي هست بعد نقشه رحمت خاصّه را روي آن شيء منقوش كردن است ﴿قُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾ با اينكه ﴿خَيْرُ الْغَافِرِينَ﴾[4] هم است اما ﴿خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾ است. اين ﴿خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾, ﴿أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾,[5] ﴿أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ﴾[6], ﴿خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾[7], ﴿خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾[8] معنايش اين نيست كه رازقهاي زيادي حقيقتاً هستند و خدا بهترين آنهاست يا راحِمهاي حقيقي زيادند خدا بهترين آنهاست يا حاكمان حقيقي زيادند خدا احكمِ آنهاست چون دربارهٴ همه اينها كه مي‌فرمايد او ﴿خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ است يا ﴿فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظاً وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمينَ﴾[9] است يا ﴿خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾ است يا ﴿أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾ است در آيات ديگر كه مفسّر اصيل اين آيات است بيان مي‌كند كه تنها خالق خداست ديگران آينه‌دار خلقت خدايند تنها رازق خداست ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ﴾[10] با «هو» و الف و لام, حصر را فهماند ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ﴾ آن وقت اگر فرمود: ﴿هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ معنايش اين نيست كه ديگران حقيقتاً رازق‌اند منتها خدا بهترين آنهاست [بلكه] معنايش اين است كه خدا بالاصاله رازق است ديگران آينه‌دار جمال و جلال رزق و رحمت و امثال ذلك‌اند كه الآن از بيانات نوراني امام رضا(سلام الله عليه) روشن مي‌شود. حالا اين چند جمله تتمّه بحث سورهٴ مباركهٴ «مؤمنون» بود تا ـ ان‌شاءالله ـ فردا سورهٴ مباركهٴ «نور» را شروع بكنيم.

اوج تفكر فلسفي و كلامي و عرفاني در ايران به وجود امام رضا(عليه السلام)

اما آنچه مربوط به وجود مبارك امام رضا(سلام الله عليه) است كه حضرت معروف بود به عالِم اهل بيت(عليهم السلام). درست است كه در ايران بسياري از معارف و علوم بود ولي شما تاريخِ علمي ايران را كه ملاحظه مي‌كنيد مي‌بينيد آن اوج تفكّر فلسفي, كلامي, عرفاني در ايران بعد از وجود مبارك امام رضا روشن شده است. در حجاز اين گونه از تفكّرات بسيار ضعيف بود يعني كسي كه دقيق‌ترين مسائل توحيدي را دقيق‌ترين مسائل اراده و ازليّت را دقيق‌ترين مسائل درباره اينكه آيا با خدا چيزي بود يا نه, دقيق‌ترين مسائل دربارهٴ اينكه رابطه خدا و خلق چيست اينها در حجاز و امثال حجاز مطرح نبود. اگر اين مطالب را مي‌پرسيدند خب ائمه(عليهم السلام) پاسخ مي‌دادند ولي تفكّر عقلي ايران با تفكّر عقلي حجاز و امثال حجاز خيلي فرق كرد. وجود مبارك امام رضا كه آمد كلاً در ايران تحوّلي پيدا شد اين افكار كه قبلاً نبود بعدها فارابي و بوعلي و اينها تربيت شدند شما حالا اين احتجاجات وجود مبارك امام رضا را ببينيد. حضرت امير(سلام الله عليه) اصلاً خطبه‌هاي نوراني فراواني داشت كه آن خطبه‌ها تكلّمي بود با خدا اما خطابه محاجّه, مجلس درس و امثال ذلك نبود خطبه‌هاي فراواني داشتند خطبه‌هاي توحيدي عميقي وجود مبارك حضرت امير داشت وجود مبارك حضرت زهرا(سلام الله عليهما) داشتند اما سؤال و جوابي باشد و شاگردي باشد و محاضره‌اي باشد و مناظره‌اي باشد و اينها نبود اما در مرو در خراسان علماي ايران از وجود مبارك امام رضا سؤالات عميق كردند و حضرت جواب داد.

سرّ تشكيل جلسه مناظره امام با فِرَق و نِحَل  توسط مأمون

در كتاب شريف توحيد مطالب عميقي هست كه مربوط به وجود مبارك امام رضاست «باب ذكر مجلس الرضا» در صفحهٴ 417 است. وجود مبارك امام هشتم با ملحدان با مشركان با يهوديها با نصارا و ترسا با صابئي با زرتشتيها مناظره داشت. بعد از اينكه مأمون حضرت را از حجاز به ايران آورد ـ كه البته بدون سوء قصد نبود ـ مجلس وَزينِ علمي تشكيل داد رهبران علمي اين فِرق و مِلل و نِحَل را جمع كرد از بي‌دين و بادين از ملحد و مشرك و يهودي و مسيحي و زرتشتي و صابئي و افراد ديگر همه اينها را جمع كرد. قدرت مركزي هم آ‌ن روز مرو بود پايتخت هم بالأخره آن روز در اختيار حكومت عباسيان بود اينها را جمع كرد بدون سوء قصد نبود فكر مي‌كرد كه وجود مبارك امام رضا در جمع اين عالمان مِلل و نِحل مي‌ماند كم مي‌آورد به اصطلاح. همه اينها را دعوت كرد گفت پسر عموي من از حجاز آمده و عالِم است شما مطالب علمي و سؤال و جوابي كه داريد با ايشان فردا در ميان بگذاريد و حتماً هم حضور پيدا كنيد آنها هم قبول كردند. قاصد فرستاده خدمت وجود مبارك امام رضا(سلام الله عليه) گفت يك مجلس علمي است بيايند خدمت شما يا شما تشريف مي‌آوريد, چنين تأدّبي كرد اينها حاضرند بيايند خدمت شما حضرت فرمود نه ما خودمان مي‌آييم. بعد حضرت فرمود مي‌داني مأمون براي چه اين مجلس عظيم را تشكيل داد او تنها براي اين تشكيل نداد كه يك مجلس علمي باشد مناظره و محاضره علمي باشد اين همه افكار را جمع كرده فكر كرده كه ما كم مي‌آوريم فكر كرده كه در برابر اين صاحبان ملل و نحل يكي يهودي است يكي مسيحي است يكي قرآن را قبول دارد يكي اصلاً قبول ندارد با اينها چطور بايد بحث كرد. برخيها پيشنهاد دادند كه حضرت نرود فرمود نه, ما به اذن خدا مي‌رويم بعد مأمون پشيمان مي‌شود كه چرا چنين مجلسي تشكيل داد چه اينكه بعد هم پشيمان شد چون مأمون فكر مي‌كرد كه وجود مبارك حضرت مثلاً كم مي‌آورد. خب مرحوم صدوق(رضوان الله عليه) اين صحنه را نقل كرد عدّه‌اي از بزرگان هم اين را شرح كردند يكي همان مرحوم قاضي سعيد قمي است. مرحوم قاضي سعيد قمي در همين خيابان ارم با مرحوم هِيدجي(رضوان الله عليه) كنار هم در يك مقبره دفن‌اند اين قاضي سعيد قمي شاگرد مرحوم فيض بود از بزرگان قم بود و چند جلد اين توحيد مرحوم صدوق را شرح كرده.

خب وقتي كه اين خبر را به وجود مبارك امام رضا رساندند حضرت فرمود فردا ـ ان‌شاءالله ـ من خودم مي‌آيم ديگر لازم نيست آنها بيايند. بعد فرمود منظور او اين است كه ما در آنجا مثلاً كوتاه بياييم يا كم بياوريم. وقتي فردا شد فضل‌بن‌سهل به حضور امام رضا(سلام الله عليه) مشرّف شد عرض كرد ابن عمّ شما منتظر شما هستند. همه علما جمع شدند منتظر تشريف‌فرمايي شما هستند. حضرت فرمود شما برويد من الآن دارم مي‌آيم «فإنّي صائرٌ إلي ناحيتكم إن‌شاءالله ثمّ توضّأ(عليه السلام) وضوء الصلاة» وضو گرفت و شايد دو ركعت نماز خواند از اينكه فرمود: «توضّأ(عليه السلام) وضوء الصلاة» يعني براي نماز وضويي گرفت يا نه براي نماز وضو گرفت ولو بعد بخواند.

معرفي امام رضا(عليه السلام) به عنوان پسر فاطمه توسط مأمون

وقتي كه وارد شد «فإذن المجس غاصّ بأهله» و عموي حضرت يعني برادر موسي‌بن‌جعفر به نام محمدبن‌جعفر در جماعت طالبيين و هاشميين حضور داشتند او در دستگاه عباسيها بود . وقتي وجود مبارك امام رضا وارد شد مأمون برخاست عموي امام رضا يعني برادر موسي‌بن‌جعفر برخاست و همه بني‌هاشم احترام كردند و همه اينها ايستاده بودند تا وجود مبارك امام رضا نشست و بعد هم مأمون نشست و احترام كردند. «ثمّ التفت إلي جاثليق فقال يا جاثليق هذا ابن عمّي علي ‌بن‌ موسي ‌بن ‌جعفر و هو مِن وُلدِ فاطمة بنت نبيّنا و ابن علي ‌بن ‌ابي ‌طالب» اينها وقتي مي‌خواستند معرفي كنند مي‌گفتند اين فرزند زهراست حضرت صديقه كبرا(سلام الله عليها) به قدري با عظمت و جلال شناخته شده بود كه وقتي مي‌خواستند امام رضا را معرفي كنند مي‌گفتند اين فرزند فاطمه است يا خود امام سجاد(سلام الله عليه) وقتي بالاي منبر شام مي‌خواهد خودش را معرفي كند مي‌گويد: «أنا ابن فاطمة الزهراء»[11] اين‌چنين نبود كه او فقط به عنوان دختر پيغمبر است يا به عنوان همسر حضرت امير است عظمت علمي و مقام والاي آن صديقه كبرا طوري بود كه همه به انتساب به او افتخار مي‌كردند و خودشان را هم به اينكه فرزند او هستند معرفي مي‌كردند.

دعوت مأمون از حاضران براي مناظره با امام در تمام مسائل

همه اين رهبران بودند و مأمون پيشنهاد داد كه اين عالِم اين دودمان است هر مطلبي كه داريد با او در ميان بگذاريد. البته اين چندين صفحه است و مفصّل است لكن به هر كدام از اينها پيشنهاد مي‌داد كه شما سؤال كنيد به مسيحي مي‌گفت به يهودي مي‌گفت به زرتشتي مي‌گفت به ملحد مي‌گفت تا اينكه وجود مبارك امام رضا در جواب تك تك اينها پاسخ كافي مي‌داد و اين جمله‌ها را مي‌فرمود.

حضرت فرمود: «يا قوم إن كان فيكم أحدٌ يُخالف الإسلام و أراد أن يسأل فليسأل» اگر كسي مخالف اسلام است يعني مسلمان نيست و مطلبي دارد سؤال و اشكال و شبهه‌اي دارد بپرسد و احتشام نكند نگويد كه حشمتِ خليفه نگذاشت من بپرسم يا حشمت اين مجلس نگذاشت من بپرسم احتشام نكند حريم نگيرد هر اشكالي كه دارد عليه اسلام مي‌خواهد حرف بزند, بزند عليه توحيد حرف بزند, بزند.

جواب امام رضا(عليه السلام) به عمران صائبي پيرامون ازليّت و ابديّت خداوند

وقتي كه آن سؤالات خودشان را مطرح كردند وجود مبارك حضرت شروع كرد به جواب دادن. عِمران صابي عرض كرد «أخبرني عن الكائن الأول و عمّا خَلَق» حضرت فرمود: «سألت فأفهم. أمّا الواحد فلم يَزَل واحداً كائناً لا شيء معه بلا حدودٍ و لا أعراضٍ و لا يَزال كذلك» خدا بود و چيزي با او نبود اين در ازل, در لا يَزال يعني براي ابد هم خدا هست و چيزي با او نيست. اينكه گفته مي‌شود «كان الله و لم يكن معه شيئا» اين پيامش حدوث ذاتي عالَم يا حدوث زماني برخي از عالَم است نه انقطاع فيض وگرنه او «دائم الفيض علي البريّه» است او «دائم الفضل علي البريّة»[12] است و اگر نبود اصرار كتاب و سنّت به اينكه بهشت, ابدي است و انسان براي ابد مي‌ماند ابديّت را هم بشر نمي‌پذيرفت كه چطور مي‌شود يك موجود ممكن ابدي باشد منتها آن قدر كتاب و سنّت دربارهٴ ابديّت بهشت, روايات و آيات دارد كه هيچ كس نمي‌تواند ابديّت را منكر بشود. پس اگر موجودي ابدي شد معنايش اين نيست كه واجب است اگر موجودي ابدي شد معنايش اين نيست كه با خداست ابديّتِ بالعرض هرگز كنار ابديّت بالذّات نيست ابديّت بالتّبع هرگز كنار ابديّت بالأصل نيست دقيق‌تر از اين دو, ابديّت بالمجاز در كنار ابديّت بالحقيقه نيست. فرمود خدا بود هيچ چيزي با او نبود تا ابد هم خدا هست و چيزي با او نيست اگر چيزي مع الله باشد كه مي‌شود شريك الباري. ملاحظه فرموديد حضرت چه فرمود, فرمود: «أمّا الواحد فلم يَزَل واحداً كائناً» كه «لا شيء معه» (يك), «بلا حدودٍ» (دو) «و لا أعراضٍ» (سه) «و لا يَزال كذلك» اينكه بزرگان مي‌گويند: «كان الله و لم يكن معه شيء الآن كذلك» از همين روايت است خدا لا يزال اين‌چنين است هيچ چيزي با او نيست هيچ چيزي مصاحب او نيست اشياء را امام رضا آن‌چنان معرفي كرد كه حيثيّت و هويّت همه اشياء را از آنها گرفت حالا ببينيم اين عالِم اهل بيت, عالَم را چطور معنا مي‌كند. خب اين را در صفحهٴ 430 فرمود, در صفحهٴ 432 به اين شخص راه اجتهاد نشان مي‌دهد همان طوري كه به فقها و اصوليين ما فرمود: «علينا القاء الاصول و عليكم التفريع»[13] به اين شخص هم كه تفكّر عقلي دارد دستور اجتهاد مي‌دهد در صفحهٴ 432 فرمود: «فاعقل ذلك وابن عليه ما عَلِمْتَ صوابا» اين اصل كلّي كه ما گفتيم اين را خوب تعقّل بكن اين را مبنا قرار بده آنچه صحيح و درست است بر اين مبنا بِنا كن كه بشود تفكّر فلسفي تفكّر عقلي تفكّر جهان‌بيني, اجتهاد در اين امور «فاعقل ذلك وابن عليه ما عَلِمْتَ صوابا».

پرسش ملحد پيرامون وجود خدا و پاسخ امام به آن

بعد كه اين مناظره گرم شد اين شخص كه معتقد نيست كه خدايي هست مي‌گويد خب اگر خدايي هست خلقي هست رابطهٴ خلق و خدا چيست و چطور ما خدا را بشناسيم خدا را كه نمي‌بينيم آيا ـ معاذ الله ـ خدا در خلق است يا ـ معاذ الله ـ خلق در خداست يا بيگانه‌اند؟ از اين سه حال كه بيرون نيست خود خدا را بخواهيم بشناسيم كه ديدني نيست ماييم و خلقِ خدا, بخواهيم از راه خلق, خالق را بشناسيم آيا خالق در خلق است آيا خلق در خالق است اگر خالق در خلق نيست اگر خلق در خالق نيست چطور خدا را بشناسيم, اين سؤال ملحد [در صفحه 434 آمده است:] «ألا تُخبرني يا سيّدي أهو في الخلق أم الخلق فيه؟ قال الرضا(عليه السلام) جلّ يا عمران عن ذلك» او منزّه از آن است كه در خلق باشد او مبرّاي از آن است كه خلق در او باشد «ليس هو في الخلق و لا الخلق فيه تعاليٰ عن ذلك» آن وقت عمران مانده كه پس رابطه چگونه است.

فرمود شما خيال كرديد خلق, موجودي است حقيقي در برابر خدا من نمونه‌اي براي شما مطرح كنم كه با آن نمونه شما بتوانيد رابطه خلق و خالق را بفهميد «و سأُعلّمِكَ ما تَعرفه به» من تعليم مي‌كنم به تو چيزي را كه تو با شناخت او رابطهٴ خلق و خالق را بفهمي اما «و لا حول و لا قوّة إلاّ بالله» نه اينكه اين كار از خود من باشد اين به تعليم الهي است. بعد فرمود: «أخبرني عن المرآة أنت فيها أم هي فيك» در اينكه انسان با صورتِ مرآتيه, خودش را يا شيء ديگر را مي‌بيند حرفي نيست صورتِ مرآتيه وسيلهٴ رؤيت يك شاخص است انسان يا خود را در آينه مي‌بيند يا صورت درختي را مثلاً در آينه مي‌بيند. فرمود شما در آينه هستي يا آينه در شما, نه شما در آينه‌ايد نه آينه در شما ولي مع‌ذلك شما را نشان مي‌دهد. «أخبرني عن المرآة أنت فيها أم هي فيك فإن كان ليس واحدٌ منكما في صاحبه» اگر نه شاخص در آينه هست نه صورت مرآتيه در شاخص است «فبأيّ شيء استدللت بها علي نفسك» تو كسي را در آينه مي‌بيني استدلال مي‌كني مي‌گويي اين صورت مرآتيه دليل است بر وجود آن شخص. صورت مرآتيه صادق است بر خلاف سراب, سراب كاذب است صورت مرآتيه صادق است «قال عمران بضوء بيني و بينها» من به وسيلهٴ نوري كه بين من و آينه است اين را تشخيص مي‌دهم. حضرت فرمود اين نور در چشمِ شما هم كه هست در جاي ديگر هم كه هست مگر نور در چشم تو نيست فضاي شما در نور نيست خود فضا روشن نيست چرا نمي‌بيني صورت خودت را نمي‌بيني.

«فقال الرضا(عليه السلام) هل تريٰ مِن ذلك الضوء في المرآة أكثر ممّا تراه في عينك» بيش از آن مقداري كه در شبكه چشم شما نور هست در آينه هست «قال نعم» بله بيشتر است «قال الرضا(عليه السلام) فأرناه» به من نشان بده آن نوري كه در چشم شماست كمتر از نوري است كه در آينه است خب اين نور تابيده همه جا را روشن كرده ديگر چطور در سطح آينه بيشتر از فضاي شبكه چشم شماست «فلم يُحِر جواباً» حارَ يَحور يعني برگشت اين نتوانست برگرداند مطلبي را. «قال الرضا(عليه السلام) فلا أري النّور إلاّ و قد دَلَّك و دلّ المرآة علي أنفسكما» اين نور هم شما را راهنمايي كرده هم صورت مرآتيه را هدايت كرده «مِن غير أن يكون في واحدٍ منكما» نور كه در آينه نيست. اين آينه يك جِرم شفافي است پشتش هم يك مقدار جيوه است هيچ يعني هيچ چيزي در آينه نيست گرچه سعدي شعرهاي متوسّط دارد نه عميق اما اين از آن دقيق‌ترين اشعار سعدي است. مرحوم آقا علي حكيم اين شعر را در بدايع الحكم دارد,[14] سيدناالاستاد هم گاهي اين شعر را زمزمه مي‌كردند او مي‌گويد:

ره عقل جز پيچ در پيچ نيست ٭٭٭ بَرِ عارفان جز خدا هيچ نيست

توان گفت اين نكته با حق‌شناس ٭٭٭ ولي خُرده گيرند اهل قياس

پس اين آسمان و زمين چيستند٭٭٭ بني آدم و ديو و دَد كيستند

آن‌گاه جواب مي‌دهد كه

همه هر چه هستند از آن كمترند٭٭٭ كه با هستي‌اش نام هستي برند

عظيم است پيش تو دريا به موج٭٭٭ بلند است خورشيد تابان به اوج

ولي اهل صورت كجا پي برند٭٭٭ كه ارباب معني به ملكي درند

كه گر آفتاب است يك ذرّه نيست٭٭٭ وگر هفت درياست يك قطره نيست

چو سلطان عزّت اَلَم بركشد٭٭٭ جهان سر به جِيْب عدم در كشد[15]

در نفخه صور اول اينها كجا مي‌روند؟ آنكه تاريخ‌دار نيست نه تاريخ شمسي دارد نه تاريخ قمري دارد نه تاريخ ميلادي دارد وقتي تاريخ و كِي و كجا رخت بربست خدا جلوه مي‌كند در نفخه صور. آن را عارف هم‌اكنون مي‌بيند آن را امام رضا هم‌اكنون ديد و دارد به ديگري نشان مي‌دهد چيزي در آينه نيست هيچ يعني هيچ, جاي ديگر را ما مي‌بينيم خيال مي‌كنيم آسمان و زمين در كارند فرقي بين ما و اينها كه يك شيريني تقسيم مي‌كنند بايد همين باشد. ما امام رضا را با علم و دين مي‌شناسيم ديگري با شيريني و شربت مي‌شناسد اگر طلبه‌ايد اگر عالِميد اگر شاگرد امام رضاييد بايد اينها را روزهاي عيد مطرح كنيد.

«أول ما خَلَق الله» در بيان امام رضا(عليه السلام)

بعد فرمود مي‌داني اول چيزي كه خدا خلق كرد چيست؟ اين را در صفحهٴ 436 فرمود, فرمود: «فالخلق الأول مِن الله عزّ و جلّ الإبداع لا وزن له و لا حركة» مي‌شود موجود مجرّد چيزي كه وزن ندارد حركت ندارد كمّ و كيف ندارد ولي موجود است مي‌شود مجرّد ديگر, سمعي ندارد لوني ندارد حسّي ندارد. حالا چون در آستانهٴ اذانيم ديگر بقيه را نخوانيم اين در صفحهٴ 441 تمام مي‌شود, آن وقت يك مجلس ديگري با سليمان شروع مي‌كند.

«و الحمد لله ربّ العالمين»

[1] . سورهٴ همزه, آيات 2 و 3.

[2] . سورهٴ كهف, آيهٴ 35.

[3] . سورهٴ علق, آيهٴ 5.

[4] . سورهٴ اعراف, آيهٴ 155.

[5] . سورهٴ مؤمنون, آيهٴ 14.

[6] . سورهٴ هود, آيهٴ 45.

[7] . سورهٴ انعام, آيهٴ 57.

[8] . سورهٴ مائده, آيهٴ 114.

[9] . سورهٴ يوسف, آيهٴ 64.

[10] . سورهٴ ذاريات, آيهٴ 58.

[11] . المناقب, ج4, ص168.

[12] . المصباح (كفعمي), ص647.

[13] . وسائل الشيعه, ج27, ص62.

[14] . بدايع الحكم, ص363.

[15] . بوستان سعدي, باب سوم.