أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً (17) یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً (18) وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً (19) وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً (20) إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً (21) لِلطَّاغینَ مَآباً (22) لابِثینَ فیها أَحْقاباً (23) لا یَذُوقُونَ فیها بَرْداً وَ لا شَراباً (24) إِلاَّ حَمیماً وَ غَسَّاقاً (25) جَزاءً وِفاقاً (26) إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً (27) وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً (28) وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً (29) فَذُوقُوا فَلَنْ نَزیدَکُمْ إِلاَّ عَذاباً (30) إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً (31)﴾

سوره مبارکه «نبأ» که در مکه نازل شد محور سؤال‎ها را در سور مکی گاهی مبسوطاً بیان می‎کند گاهی اصلاً آن سؤال مستتر را به منزله مذکور می‏داند و مانند آن. این سؤال درباره امر اختلافی بود ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ ٭ عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ ٭ الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ مسئله توحید محل اختلاف نبود، چون ﴿لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّه﴾^[1] ربوبیت مطلقه که خدا «ربّ الأرباب» است «ربّ العالمین» است این هم محل اختلاف نبود که ﴿قُلْ مَن رَّبُّ السَّماوَاتِ وَ الأرْضِ قُلِ اللَّهُ﴾؛[2] آنچه محل اختلاف بود آلهه متعدده بود که در برابر توحید بود و درباره معاد هم اختلاف نظر فراوان بود برخی استحاله برخی استبعاد برخی ابهام برخی شک، به هر حال نوعاً نمی‏پذیرفتند یا می‏گفتند محال است که ﴿إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفی‏ خَلْقٍ جَدیدٍ﴾[3] و مانند آن یا می‏گفتند: ﴿ذلِکَ رَجْعٌ بَعیدٌ﴾.[4] این تعبیر: ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ ٭ عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ ٭ الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ معلوم می‏شود محور تسائل آنها مسئله معاد بود. آیاتی که مربوط به توحید خالقیت است یا توحید ربوبیت است در بخش‏های دیگر است.

مطلب دیگر در جریان عذاب آیات دو قسم است؛ آن قسمتی که به صورت جمله خبریه است یقیناً واقع می‏شود آن آیاتی که به صورت تحدید است وعید است، امکان تخلف است برای اینکه خُلف وعده جایز و ممکن نیست؛ اما خلف وعید که هست. خلف وعید که ذات اقدس الهی تحدید کند، ولی عمل نکند این ممکن است اما وقتی خبر می‏دهد این خبر یقیناً واقع می‏شود. آن آیاتی که در آن با سوگند مطلب مطرح است و ظاهر آنها خبر است معلوم می‏شود که عذاب واقع می‏شود، آن آیاتی که صرف تعذیب را ذکر می‏کند محتمل است بعید باشد و قابل تخفیف. آن هم نسبت به موحدان، ولی نسبت به کفار که جا برای تخفیف نیست اینها چه کار می‏خواهند بکنند؟ اینها که جا برای بهشت ندارند. مسئله اعراف هم که برای اینها مطرح نیست؛ بنابراین تخفیف عذاب ممکن است اما رفع عذاب ممکن نیست. تخفیف عذاب ممکن است طبق بیانی که دیروز اشاره شد فرمود: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ این وفاق حدّ است نسبت به مازاد نه مادون یعنی بیش از آن اندازه‏ای که گناه کردند جزا و کیفری نیست نه کمتر از آن نیست. اشاره شد که گاهی تحدید به لحاظ طرفین است؛ نظیر دماء ثلاث اگر کمتر از سه روز بود یا بیشتر ده روز بود فلان دم نیست. گاهی تحدید به لحاظ نفی مادون است نه نفی مافوق؛ نظیر مسافت هشت فرسخ در سفر که کمتر از هشت فرسخ نیست، نه بیشتر از هشت فرسخ نباشد. گاهی تحدید به لحاظ نفی مازاد است مثل این آیه، یعنی بیشتر از گناه کیفر نمی‏بینند نه کمتر از گناه کیفر نمی‏بینند. این ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ یعنی زائد بر گناه به مقداری که نظیر ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾^[5] که زائد بر اطاعت، پاداش می‏دهند در آنجا زائد بر گناه کیفر نمی‏دهند اما ممکن است کمتر از گناه کیفر بدهند این تحدید به لحاظ مادون است که امور سه‏گانه بود در اینجا که فرمود: ﴿الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ نشان می‏دهد که مسئله، مسئله معاد است.

مطلب دیگر این است که در روایاتی که در دیروز خوانده شد، روایات فراوانی هست که نبأ عظیم وجود مبارک حضرت امیر است. مرحوم کلینی نقل کرد که حضرت فرمود: «مَا لِلَّهِ آیَةٌ هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی»[6] و در روایات دیگر آمده است که «وَ لَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی‏»؛[7] اینها همه تطبیق مصداقی است وگرنه آن روزی که این سوره «عمّ» نازل شد مسئله ولایت به حسب ظاهر جریان غدیر به حسب ظاهر در عالم طبیعت نبود، گرچه در عالم معنا اینها در همان اول که نور واحد بودند همه این ملکات را به نحو أحسن داشتند ولایت الهی را داشتند نور الهی را داشتند و مانند آن. این جریان نبأ عظیم که تفسیر شده است به ﴿الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ پس معلوم می‏شود مربوط به قیامت است. این ﴿کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ ٭ ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ﴾ این تفسیرهایی نظیر مرحوم فیض و اینها هم حتی مطرح کردند[8] که اینها می‏فهمند آن هم چگونه می‏فهمند؛ یک وقت می‏فرماید نظیر ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾[9] است که در سوره قبل ده بار تکرار شد اینها تکرار است هر کدام برای آیه‏ای که در کنار اوست اما این تأکید هم هست آن هم چگونه تأکیدی، این «ثُمّ» برای تفاوت در رتبه است؛ یعنی اینها کاملاً می‏دانند؛ بعد این «ثمّ» یعنی با یک تفاوت برتر و بهتری می‏دانند چگونه می‏دانند خودشان وارد متن جهنم می‏شوند. اینکه فرمود: ﴿کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ ٭ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ﴾ این برای دنیاست اگر به علم الیقین برسید هم‏اکنون که اینجا هستید جهنم را می‏بینید اینها درباره مؤمنین است وگرنه کفار وقتی که آنجا رفتند جهنم را می‏بینند می‏گویند: ﴿أَ فَسِحْرٌ هذَا أَمْ أَنتُمْ لاَ تُبْصِرُونَ﴾.[10] این «علم الیقین»، «عین الیقین» می‏آورد، یک؛ تراکم این علمین «حق الیقین» می‏آورد این سه. علم الیقین عین الیقین حق الیقین. یک وقت است آدم یقین دارد به جهنم، یک وقتی جهنم را می‏بیند، یک وقت در جهنم می‏سوزد. آن در جهنم سوختن حق الیقین است، این جهنم را دیدن عین الیقین است، آن جهنم را عالم شدن علم الیقین است، این سه مرحله را آنجا ذکر کرده است. اینکه فرمود: ﴿لَتَرَوُنَّ﴾ یعنی در دنیا؛ در دنیا هستید جهنم را می‏بینید. بنابراین این «ثمّ» یعنی با یک تفاوت بیشتری با یک تفاوت قوی‏تری جهنم برای شما روشن می‏شود؛ حالا یا از علم الیقین به عین الیقین می‏رسید یا از عین الیقین به حق الیقین می‏رسید برابر آن تثلیث. اما این چند وجهی که ذکر کردند اینها نشانه آن است که عالم باطل نیست طبق قضیه سالبه‏ای که ﴿وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً﴾[11] عالم بر حق است ﴿ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ﴾ عالم بازیچه نیست؛[12] آن وقت این «إنّ» دلیل این حرف‏هاست که ﴿أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ﴾ کذا تا می‏رسد به ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً﴾؛ معلوم می‏شود که اینها درباره اثبات مسئله معاد است.

مطلب دیگر این است که یک وقت عدم ظهور است یک وقت ظهور در عدم است؛ این آیات ظهور در مسئله معاد دارد، حصر نیست؛ نبأ عظیم همان طوری که قبلاً هم ملاحظه فرمودید نه درباره ولایت، بلکه درباره قرآن آمده درباره خیلی از آیات دیگر آمده که آنها خبر عظیم‎اند آیات عظیم‎اند. اما این سلسله از آیات در صدد بیان مسئله قیامت است. این سباق و سیاق که دو عامل برای فهم متن است گاهی ظهور دارد در اینکه این مطلب، این آیه این را می‎خواهد بگوید، یک وقت است که مجموع سباق یعنی «ما یتبادر و ینسبق الی الذهن» و سیاق «بررسی صدر و ذیل»؛ مجموع سباق و سیاق دو تا پیام دارد یکی ظهور دارد در این مطلب، یکی نفی می‎کند ماسوا را. اگر ماسوا را نفی کرد می‎شود مقید آن اطلاق یا مخصص آن عموم، اگر ماسوا را نفی نکرد عدم ظهورِ در آنهاست نه ظهور در عدم. در اینجا نبأ عظیم ظهور در مسئله معاد دارد ظهور در عدم ندارد که عدم نبأ عظیم چیزهای دیگر را نفی بکند لذا اگر درباره ولایت حضرت امیر(سلام الله علیه) آمده یا درباره قرآن آمده یا درباره نبوت آمده که اینها نبأ عظیم‎اند آنها را نفی نمی‎کند؛ حالا چه درباره خیر چه درباره امور شرّ. حتی در جریان إفک معهود که در سوره مبارکه «نور» آمده فرمود این یک داستان تلخ عظیمی است که شما بی‎تفاوت از کنارش گذشتید آیه پانزده سوره مبارکه «نور» که درباره إفک است فرمود: ﴿إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیمٌ﴾ شما با آبروی پیغمبر دارید بازی می‎کنید یک خبری مهم است یک جریانی مهم است.

غرض این است که این: ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ ٭ عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ﴾ ظهور در عدم ندارد عدم ظهور در ماسواست این ظهور در مسئله قیامت دارد، این منافات ندارد که خیلی از چیزهای دیگر عظیم باشد؛ لذا صدر آن درباره قیامت است. این براهینی هم که ذکر می‎کند نشان می‎دهد که این عالم هدفمند است و اگر هم کسی هر کاری انجام بدهد حساب و کتابی نباشد یا می‎شود باطل یا می‎شود لغو و لعب یا می‎شود بی‎هدف و مانند آن که فرمود این عبث است کار ما منزه از عبث بودن است، هدف دارد. اینجا این چند مطلب را که ذکر کردند در آیه هفده می‎فرماید: ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً﴾ حالا مقدمات «یوم الفصل» را که مسئله نفخ صور است ذکر می‎کند می‎فرماید چه وقت «یوم الفصل» قیام می‎کند؟ ﴿یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ﴾؛ آن روزی که در همان بوق نفخ می‎کنند حالا چه صدایی است؟ چه کسی نفخ می‎کند؟ به هر حال اولین و آخرین می‎شنوند و بیدار می‎شوند و حضور پیدا می‎کنند. در سوره مبارکه «واقعه» دارد که ﴿إِنَّ الأوَّلِینَ وَ الآخِرِینَ ٭ لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ﴾[13] اولین و آخرین، حالا میلیاردها میلیارد بشر است همه‎شان حاضر می‎شوند و در یکجا جمع می‎شوند. منتها مستحضرید که زندگی آخرت زندگی جمعی است نه اجتماعی، یعنی هیچ کس مشکل دیگری را حل نمی‎کند، هر کسی در کنار سفره خودش نشسته است. لذا در مسئله قیامت آمده است مؤمنین که اینجا هستند ﴿نُورُهُمْ یَسْعَی بَیْنَ أَیْدِیِهمْ﴾[14] فضای فراوان روشنی دارند دیگری که در کنارشان نشسته است جلوی پایشان را نمی‎بینند؛ اینها در روایات بحث قیامت است که دو نفر یکی مؤمن یکی کافر کنار هم که هستند آن مؤمن ﴿نُورُهُمْ یَسْعَی بَیْنَ أَیْدِیِهمْ وَ بِأَیْمَانِهِمْ﴾، اما این یکی که کنار او نشسته است جلوی پای خودش را نمی‎بیند و باز در روایات باب قیامت هم آمده است که ذات اقدس الهی با بعضی افراد گفتگو می‎کند سؤال و جواب می‎کند آنها جواب می‎دهند در حالی که کسی که کنارش نشسته است هیچ کدام از این حرف‎ها را نمی‎شنود. قیامت یک وجود اجتماعی نیست، یک صحنه جمعی است نه اجتماعی، هر کسی مهمان سفره خودش است.

 این «یوم القیامة» که نفخ صور شد فوج فوج می‎آیند حالا فوج فوج را گاهی به این صورت تعبیر فرمود که ﴿یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ﴾؛^[15] هر کسی را به امامشان، به مکتبشان، به عقیده‎شان صدا می‎زنند آنها حاضرند. اما اینکه گاهی گفته می‎شود جهنم برای شیعه‎ها نیست؛ درست است که شیعه نجات پیدا می‎کنند، اما مخلَّد نیست نه اینکه معذّب نباشد. خیلی از بنی العباس‎ها ادعای تشیع داشتند که درباره ائمه(علیهم السلام) آن کارها را انجام دادند. شیعه اگر گناه بکند حالا ربا بگیرد قتل بکند و مانند آن یقیناً معذّب است؛ منتها مخلّد نیست مثل کافر، وگرنه اصل عذاب که برای شیعه‎ها هست. آن که روایات نفی می‎کند خلود است، البته خلود خدا نکند که دامنگیر کسی بشود. ﴿یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً﴾ فوج فوج می‎آیید ﴿وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً﴾؛ حالا این کدام آسمان است که به صورت دَر می‎شود، این آسمان فعلی است یا آسمان عوض شده است؟ آسمان فعلی را که در سوره مبارکه «ابراهیم» دارد که ﴿یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ﴾[16] که این «السماوات» هم نائب فاعل «تبدّل» است؛ یعنی «یوم تبدل الارض غیر الارض و السماوات غیر السماوات». حالا این سماواتی که دَر می‎شود برای اینکه یک عده بیایند پایین یک عده‎ای بروند بالا. وقتی دَر می‎شود این سماوات قبل از تغییر است یا بعد از تغییر؟ چند تا سؤال مهم بود که در سوره مبارکه «ابراهیم» گذشت این انسان‎ها چه وقت زنده می‎شوند؟ این انسان‎ها که از زمین برمی‎خیزند قبل از اینکه این زمین تبدیل بشود به زمین دیگر، اینها زنده می‎شوند، در زمان تبدیل کجا هستند؟ بعد از تبدیل زنده می‎شوند، پس انسان‎هایی که وارد این زمین شدند و خاک شدند از یک خاک دیگری به صورت انسان درمی‎آیند یا همزمان در می‎آیند؟ این روایت که سؤال می‎کنند تبدیل می‎شود، به چه زمینی تبدیل می‎شود؟ فرمودند تبدیل می‎شود «إلی أرضٍ لَم یُعصِ عَلیهَا»؛[17] به زمینی تبدیل می‎شود که روی آن گناه نشده است. به هر کدام از این سه سؤال، جواب داده بشود به هر حال یک گوشه مبهم می‎ماند؛ لذا اسرار قیامت به این آسانی حل نمی‎شود، آنچه در این قسمت است خطوط کلی اشراط ساعه است و خطوط کلی مقدمات قیامت است که فرمود: ﴿یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً ٭ وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً﴾ در باز می‎شود که حالا فرشته‎ها نازل می‎شوند یا عده‎ای که فرشته‎منش‎اند به آسمان بروند. ﴿وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً﴾؛ مستحضرید یک طرف آیات دارد که ﴿أَلا إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ﴾[18] آن صیرورت است پس هیچ چیزی از بین نمی‎رود. برخی از آیات است که اصلاً ذات اقدس الهی جلوی توجه مردم را به این آیه دارد می‎گیرد. ببینید همه ما به هر حال این قرآن را مکرّر می‎خوانیم به این آیه که می‎رسیم هیچ توقفی نمی‎کنیم هیچ سؤالی هم به ذهن ما نمی‎آید. خدا غریق رحمت کند سیدنا الاستاد را که فرمود عده‎ای روی این آیه خیلی کار کردند و آن آیه اجمالش این است که ﴿یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾[19] ما غالباً اینها را به سرعت می‎خوانیم. فرمود یک عده اهل گناه‎اند یک عده اهل ثواب‎اند به هر حال شما منقلب «الی الله» می‎شوید.

 خدا غریق رحمت کند سید رضی را ایشان این فرمایش را دارند که معجزه قرآن یک بخشی از آن به صرفه است صرفه یعنی ممکن است بشر بتواند بیاورد، ولی خدا جلوی اینها را گرفته است. این قول معروف اعجاز که مشخص است که قرآن معجزه است که ﴿لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی‏ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ﴾ نمی‎توانند این قسمتش مشخص است. ده تا آیه هم ﴿فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ﴾^[20] هم مشخص است که نمی‎توانند بیاورند. ﴿فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ﴾^[21] هم مثل آن دو بخش یعنی نمی‎توانید مثل این آیه بیاورید. فرمایش  ایشان این است که یک سوره کوچک چند جمله‎ای چگونه محال است بشر مثل این نتواند بیاورد؟ لذا معجزه بودن به این نیست که بشر مثل این نمی‎تواند بیاورد، معجزه بودن به این است که خدا جلوی قدرت اینها را گرفته صرف کرده است قول به صرفه یعنی همین! مصروف داشت توان اینها را، گرفت توان اینها را، گرفت تصمیم و اراده و اهتمام اینها را که مثل این بیاورند. قول به صرفه، قول به صرفه که یکی از اقوال در معجزه بودن قرآن است مربوط به این سید بزرگوار است. برخی‎ها این قول را نپذیرفتند، ولی گفتند که ممکن است نسبت به سوره‎های کوچک ما حرف سید بزرگوار را قبول کنیم. شبیه آن حرفی که مرحوم سید رضی فرمود و برخی درباره سوره قبول کردند نه درباره ده سوره و نه درباره کل قرآن؛ درباره ﴿فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ﴾ قبول کردند، درباره این آیه هم هست؛ یعنی خدا توجه را صرف کرده لذا هیچ سؤالی در تمام این چند سال از کسی نشنیدیم که از ما سؤال بکنند که این یعنی چه؟ ﴿وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ یعنی چه؟ انقلاب «الی الله» یعنی چه؟ یک وقت است که ما برهان قطعی داریم که این آیه مثل ﴿یَدُ اللَّهِ﴾،[22] ﴿جاءَ رَبُّکَ﴾[23] اینها را تأویل می‎بریم، اما یک وقت اصلاً سؤال و جواب نمی‎شود بحث نمی‎شود درباره این که ﴿یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ در پایان امر:

گر وعده دوزخ است و یا خلد غم مخور *** بیرون نمی‎برند تو را از دیار دوست

من رحمة بدا و الی ما بدا یعود *** از رحمت آمدند و به رحمت روند باز[24]

 ﴿وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ یعنی چه؟ منقلب «الی الله» می‎شوید یعنی چه؟ غیر از اینکه آدم بگوید ما این را نمی‎فهیم فهمش را به اهل بیت وا می‎گذاریم، چاره‎ای ندارد. اصلاً درباره این بحث نمی‎شود احتمال صَرفه است ذهن را منصرف می‎کند درباره این که آسمان‎ها دَر می‎شوند یعنی چه؟ چه کسی بیاید و چه کسی برود؟ و سلسله جبال سیر دارند نه صیرورت، ضمن اینکه صیرورتشان محفوظ است ﴿أَلا إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ﴾،[25] سیرشان هم به طرف سراب شدن است. پس آنچه به خود شخص برمی‎گردد می‎شود سراب، آنچه به معبود او برمی‎گردد می‎شود صیرورت. اصلی دارد انسان که به آن اصل برمی‎گردد می‎شود صیرورت، یک خودی دارد که این خودش از بین می‎رود یا فنا می‎شود به مقام فنا می‎رسد می‎شود سیر ﴿وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً﴾ اینها این «کانت» را به معنی «صارت» گرفتند، اما اگر «کانت» به معنی خودش باشد معلوم می‎شود از همان اول سراب بود. یک بیان نورانی امام رضا(سلام الله علیه) دارد در این کتاب شریف و قیم توحید مرحوم صدوق این هم از کتاب‎های قیم ماست در اواخر این کتاب سؤال‎هایی با سلیمان مروزی و امثال او دارد، آن شخص سؤالی می‎کند حضرت جواب می‎دهد دوباره او اشکال می‎کند حضرت جواب می‎دهد در آن بخش‎های پایانی این کتاب حضرت می‎فرماید که شما می‎خواهید اسرار خلقت را بفهمید، خیلی از چیزها در همین عالم برای شما حل شده نیست، شما چگونه می‎توانید اسرار خلقت را بفهمید؟ عرض کرد مثلاً مثل چه؟ فرمود این صورت مرآتیه؛ حالا آن صورت مرآتیه یک مقدار اگر بازتر بشود، حالا لازم نیست عین آن عبارتی که در توحید مرحوم صدوق آمده اینجا گفته بشود، ولی اصل مطلب این است. حالا شما فرض کنید زیدی اینجا ایستاده است آنها طبق امور ریاضی و فنّی ده تا آینه درست می‎کنند که این ده تا آینه هر کدام به یک نحو این زید را نشان می‎دهند و هیچ کدام هم مطابق با زید نیستند، بعضی بزرگ‎تر نشان می‎دهند بعضی کوچک‎تر نشان می‎دهند، اینها هم کار فنی است یعنی این شیشه را این مقوّا را این جیوه‎ای که پشت او هست چگونه به کار ببرند؟ قطر آیینه و امثال آن چگونه باشد که این شخص را بزرگ‎تر نشان بدهد یا کوچک‎تر نشان بدهد یا زیبا نشان بدهد زشت نشان بدهد چگونه است؟ ده گونه این زید را نشان می‎دهند هیچ کدام هم مطابق با زید نیست. «فهاهنا امور» یکی اینکه زید در خارج وجود حقیقی دارد، این یک؛ یکی اینکه آینه در خارج وجود حقیقی دارد، دو؛ آینه هم شیشه‎ای است که پشتش جیوه است. سه؛ این صور را هم انسان ده صورت می‎بیند، وهم و خواب نیست می‎بیند. چهار. هیچ کدام از صورت در خارج وجود ندارد، نه در آینه هستند، آینه شیشه‎ای است پشتش جیوه است چیزی در آینه نیست در بیرون هم که آن شاخص است مطابق با اینها نیست. حضرت فرمود اینها کجا هستند؟ شما در آینه مشکل دارید نمی‎توانید حل کنید حالا می‎خواهید اسرار عالم را حل کنید؟ اینکه ما می‎بینیم یقیناً می‎بینیم خواب که نیست سراب که نیست و یقیناً این هم او را نشان می‎دهد بیرون را نشان می‎دهد اما چیزی در آینه نیست نمی‎توانید بگویید که تو چیزی نیستی ولی خدا را نشان می‎دهی منتها حالا به اندازه ریخت خودت خدا را نشان می‎دهی، به اندازه حیثیت خودت خدا را نشان می‎دهی؛ پس می‎‎شود چیزی آیت باشد و نشان بدهد و خودش چیزی نباشد شما این معمّا را نمی‎توانید حل کنید چگونه درباره توحید خدا می‎توانید حل کنید؟ ما یک سراب داریم که دروغ را ما بد می‎بینیم، اما آینه  بر اساس اصول ریاضی است اگر ما بخواهیم این شخص را کوچک ببینیم یا بزرگ ببینیم یا زیبا ببینیم یا زشت ببینیم جز فنّ ریاضی چاره‎ دیگری نداریم و ریاضی هم آن قدر قوی و غنی است که نسبت به مادون می‎گویند ملکه علوم است، هر چند زیر مجموعه علوم بالاتر است. این ریاضی دقیق دو دو تا چهار تا روی آینه کار می‎کند، ده صورت ما می‎بینیم که هیچ کدامشان در خارج نیستند، ولی همه‎شان راست می‎گویند، همه‎شان یک شخص خارج را نشان می‎دهند.

بنابراین اینکه فرمود: ﴿وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ این یعنی چه؟ مثل اینکه یک آفتابی می‎تابد قبلاً سایه است وقتی آمد بالا سایه‎ای در کار نیست سایه از بین می‎رود. آن وقت باید جمع کرد بین ﴿إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ﴾ که با صیرورت است یعنی هیچ چیزی از بین نمی‎رود، هر چیزی سرجایش محفوظ است و حقیقی هم هست به بارگاه الهی راه پیدا می‎کند همه به حضور الهی می‎روند، این یک. یکی هم ﴿وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً﴾ است که با «سین» است. این سیرش به سمت سراب شدن است آن صیرورتش به سمت «قرب الی الله» است. اینکه می‎فرماید این کار خیلی کار دشواری است درک کردنش کار دشواری است؛ شما وقتی مسئله آینه برای شما حل نشد چگونه می‎توانید در مسائل الهیات فکر بکنید؟ اما اینجا اگر سیر به لحاظ خود شخص باشد آن وقت این «کانت» معنی خودش را دارد و معنی «صارت» را ندارد؛ یعنی آن وقتی هم که در دنیا بود ﴿فَکانَتْ سَراباً﴾ شما چیزی دیگر می‎دیدید آینه از جای دیگر می‎دیدید، اینجا نبود چیزی دیگر بود، این چیز دیگر را نشان می‎دهد. این «کانت» معنی خودش را دارد نه به معنی «صارت» است اگر به معنی «صارت» شد یعنی به دیدِ شما این طور شد، به صیرورت درمی‎آید وگرنه قبلاً خودش هم سراب بود ﴿فَکانَتْ سَراباً﴾.

 ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً﴾ جهنم رصد می‎کند و در کمین است و کاملاً آگاه است. آن روایت هم قبلاً خوانده شد که از وجود مبارک امام (سلام الله علیه) سؤال کردند که چرا وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) که به هر حال ایام میلاد آن حضرت است و ایام وحدت هم هست به برکت آن بزرگ که جهان اسلام متحد بشود. سؤال کرد که چرا حضرت را گفتند ابو القاسم؟ حضرت یک جواب ابتدایی داد فرمود وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرزندی داشت به نام قاسم شده ابو القاسم، کنیه اوست. عرض کرد «زدنی بیاناً». این را مرحوم صدوق در معانی الأخبار ذکر می‎کند. این معانی الأخبار مرحوم صدوق ـ چقدر صدوق منشأ برکت است ـ خیلی کتاب لطیفی است. حضرت دید که این شخص آماده است توضیح بیشتری داد؛ فرمود دو سه تا مقدمه است اگر این مقدمات را پذیرفتی و شنیدی و قبول کردی، معنی ابو القاسم هم برای شما روشن می‎شود. فرمود مگر نه آن است که علی بن ابیطالب شاگرد پیغمبر است علوم را از پیغمبر یاد گرفت؟ عرض کرد بله. اصل دوم: مگر نه آن است که علی بن ابیطالب «قَسِیمِ الْجَنَّةِ وَ النَّار» است؟ فرمان می‎دهد دستور می‎دهد «هَذَا وَلِیِّی فَاتْرُکِیهِ وَ هَذَا عَدُوِّی فَخُذِیه»[26] این دوست من است این شیعه من است این را رها کن آن دشمن من است او را بگیر! علی(صلوات الله و سلامه علیه) «قَسِیمِ الْجَنَّةِ وَ النَّار» است؛ عرض کرد بله این را هم شنیدم و می‎دانم. فرمود مگر نه آن است که هر شاگردی پسر استاد است و هر استادی به منزله پدر شاگرد است؟ عرض کرد بله، فرمود: وقتی این سه اصل را این سه مقدمه را کنار هم بگذاری معلوم می‎شود که وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ابو القاسم است؛[27] این هم هست. ذیل آیه ﴿ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ﴾[28] ظاهراً سفیان ثوری است از وجود مبارک حضرت سؤال می‎کند که «ن» چیست؟ «قلم» چیست؟ حضرت یک مقداری درباره «ن» و «قلم» بحث کرد بعد فرمود که اینها مثلاً دو تا نهر هستند، بعد فرمود اینها ملائکه هستند. بعد همین طور سفیان عرض می‎کرد «زِدنی بیاناً»، «زِدنی بیاناً»؛ حضرت فرمود صدای پای عده‎ای دارد می‎آید بلند شو ما بیش از این نمی‎توانیم بگوییم این در ذیل ﴿ن وَ الْقَلَمِ﴾ در تفسیر نور الثقلین[29] هست. معلوم می‎شود یک آیه چند لایه دارد فرمود الآن عده‎ای دارند می‎آیند ما که نمی‎توانیم در حضور آنها این حرف‎ها را بزنیم. خدا غریق رحمت مرحوم صاحب جواهر(رضوان الله تعالی علیه) را فرمود: اینها کاری کردند که علی بن ابیطالب(سلام الله علیه) در حدّ یک قاری قرآن باشد گفتند: «و فی قرائة علی کذا» چند تا قاری دارند یکی هم علی بن ابیطالب است.[30] به جای اینکه علوم قرآنی را از حضرت سؤال بکنند، می‎گویند «و فی قرائة» علی بن ابیطالب که جزء قاریان است او این طور قرائت می‎کرد. اگر راه باز بود دَر باز بود سؤال می‎کردند بیشتر به ما می‎رسید. خیلی از آیات است که هم‎چنان مبهم مانده تا ـ إن‎شاءالله ـ زمان حضور حل بشود.

«و الحمد لله رب العالمین»