أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ (1) عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ (2) الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ (3) کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ (4) ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ (5) أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً (6) وَ الْجِبالَ أَوْتاداً (7) وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً (8) وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً (9) وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً (10) وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً (11) وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً (12) وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً (13) وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً (14) لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً (15) وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً (16) إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً (17) یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً (18) وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً (19) وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً (20) إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً (21) لِلطَّاغینَ مَآباً (22) لابِثینَ فیها أَحْقاباً (23) لا یَذُوقُونَ فیها بَرْداً وَ لا شَراباً (24) إِلاَّ حَمیماً وَ غَسَّاقاً (25) جَزاءً وِفاقاً (26) إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً (27) وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً (28) وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً (29) فَذُوقُوا فَلَنْ نَزیدَکُمْ إِلاَّ عَذاباً (30) إِنَّ لِلْمُتَّقینَ (31)﴾

این سوره مبارکه «نبأ» مثل سوره قبلی، اول جریان کیفر تبهکاران را ذکر می‎کند، بعد ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ ظِلالٍ وَ عُیُونٍ﴾[1] را مطرح می‎کند. در جریان قیامت سوری که در مکه نازل شد قسمت مهمّ آن معارف اعتقادی است مخصوصاً معاد. اوایل اینها یک عده قائل به استحاله بودند که معاد مستحیل است یک عده قائل به استبعاد بودند یک عده در ابهام بودند یک عده ﴿فَهُمْ فی‏ رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ﴾[2] بودند، یک عده هم سرگردان بودند که چه بگویند! این تسائل و اختلاف بود. قرآن کریم هم سند استحاله‎ای‎ها را ابطال کرد هم سند استبعادی را، هم دلیلِ ابهام و شک «فهم فی شکٍ» را ابطال کرد؛ بعد جمع‎بندی کرد که در سوره مبارکه «قیامة» بحثش گذشت. فرمود ﴿بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ﴾[3] اینها هیچ ـ به نحو سالبه کلیه ـ هیچ شبهه علمی ندارند فقط شهوت عملی دارند می‎خواهند جلویشان باز باشد. در سوره مبارکه «قیامة» که بحثش گذشت که فرمود: ﴿لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ ٭ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ﴾[4] این براهین را اقامه کردند؛ فرمود همه اینها را ما مطرح کردیم، بعد مشخص شد که هیچ شبهه‎ای اینها ندارند؛ ﴿بَلْ﴾ اعراض است؛ یعنی هیچ حرفی برای گفتن ندارند فقط می‎خواهند جلویشان باز باشد شبهه علمی در کار نیست فقط شهوت عملی است می‎خواهند راهشان باز باشد ﴿بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ﴾.

اگر آن سوره بعد از این سوره نازل شده باشد وضعش مشخص است؛ اما حالا اینجا می‎فرماید اینها درباره مهم‎ترین امر اختلاف دارند. مستحضرید که چند تا روایت نورانی مرحوم فیض در تفسیر صافی نقل کرد که نبأ عظیم وجود مبارک حضرت امیر است،[5] این درست است؛ مرحوم کلینی نقل کرد که وجود مبارک حضرت امیر فرمود: «مَا لِلَّهِ آیَةٌ هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی»[6] البته هر فرمایشی که حضرت دارد منظور خود این چهارده معصوم‎اند شخص حضرت باشد که ائمه دیگر معیار نباشند نیست «مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی» درست است هر چه در عالم هست آیت الهی است، نشانه الهی است آیات آسمانی است آیات زمینی است، ولی هیچ آیتی به عظمت ما خاندان عصمت و طهارت نیست این را مرحوم کلینی در کافی نقل کرد «مَا لِلَّهِ آیَةٌ هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی»؛ آنچه را هم که مرحوم فیض نقل کرد ذیلی دارد: «وَ لَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی‏»؛‏ یعنی از ولایت و امامت بالاتر چیزی در عالم نیست.

 خدا غریق رحمت کند مرحوم کاشف الغطای بزرگ را! کاشف الغطاء را کمتر می‎شناختند مرحوم صاحب جواهر خوب او را معرفی کرد چون مستحضرید مرحوم صاحب جواهر از کسی نام ببرد و با عظمت إجلال کند و ذکر کند خیلی کم است، اما از کاشف الغطای بزرگ خیلی باعظمت نام می‎برد. می‎گوید من به حدّت فقهی و ذهنی فقیهی مثل کاشف الغطاء ندیدم؛[7] با اینکه خود صاحب جواهر یک دریایی است. مرحوم کاشف الغطای بزرگ(رضوان الله تعالی علیه) در این کتاب شریف کشف الغطاء که ای کاش این کتاب درسی بود! البته برای شما علمای بزرگوار و اساتید این باید یک کتاب بالینی باشد، یعنی یک دوره باید این کتاب را شما ملاحظه بفرمایید. در جلد سوم از این مجلّدات جدید الطبع آنجا مسئله امامت و ولایت را که مطرح می‎کند چند تا حکم کلامی و اصولی را آنجا مطرح می‎کند. یکی از بحث‎های کلامی او این است که درست است قرآن به حسب ظاهر در مقام اثبات ثَقَل اکبر است، ولی در مقام ثبوت در واقع قرآن بالاتر از امام نیست، روی این حساب آنکه مرحوم کلینی نقل کرد این است که حضرت امیر فرمود: «مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی» بعد مرحوم فیض هم این را باز در تفسیر صافی نقل کرد «وَ لَا لِلَّهِ نَبَأٌ أَعْظَمُ مِنِّی‏». اگر درباره نبأ عظیم و نبأ اعظم و اینها وارد شد که اهل بیت هستند این حق است؛ منتها این یک تطبیق مصداقی است نه تفسیر مفهومی؛ زیرا آن روزی که این ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ نازل شد در مکه بود هنوز جریان غدیر نبود هنوز مسئله امامت مطرح نبود، هنوز مسئله خلافت مطرح نبود، گرچه واقع این در عالم عرش و مانند آن تثبیت شده است، ولی این را از باب تطبیق مصداقی ذکر فرمودند نه تفسیر مفهومی.

به هر تقدیر درباره معاد قرآن همه این شبهات را ذکر می‎کند در سوره مبارکه «قیامة» که بحثش گذشت فرمود دست اینها خالی است، اینها نه برای استحاله، نه برای استبعاد، نه برای ابهام، نه برای شک و شبهه که ما شک داریم هیچ راهی ندارند فقط می‎خواهند جلویشان باز باشد پس شهوت عملی مانع است نه شبهه علمی ﴿بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ﴾؛ «أمام» یعنی جلو یعنی چیزی جلویشان را نگیرد راهشان باز باشد. اینجا هم فرمود این نظم را که شما می‎بینید این نظم دقیق ریاضی بی‎حساب است؟ بی‎کتاب است؟ هر کسی هر کاری بکند بکند؟ شمس و قمر به قدری منظم‎اند که ﴿لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهَا أَن تُدْرِکَ الْقَمَرَ﴾[8] روز و شب آن قدر منظم است ﴿وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ﴾ قطرات باران آن قدر منظم است که ﴿الْمُعْصِراتِ﴾ یعنی ممطرات «أعصرتِ السحاب» یعنی «أمطرت» تمام قطراتشان حساب شده است.

 آن روز بیان نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) از صحیفه سجادیه خوانده شد که تمام قطرات باران حساب دارد چه کسی باید بیاورد کجا باید ببرد حساب دارد، ملائکه‎ای که این قطرات را تحویل می‎گیرند تحویل می‎دهند می‎برند حساب دارد.[9] اینکه فرمودند اگر ﴿وَ أَ لَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَاءً غَدَقاً﴾[10] که در قرآن فرمود دعای استغاثه، نماز استغاثه همین نماز باران، برای همین است که شما وقتی با کسی رابطه برقرار کنی که تمام قطرات باران به دست اوست به اندازه کافی به شما آب می‎دهد. این نظم دقیق ریاضی رهاست برای اینکه هر کسی هر کاری بکند؟ فرمود نه یقیناً الآن شک دارند بعد از یک مدت کوتاهی برایشان روشن می‎شود بعد برهان مسئله را که نظم عالم است نظم زمین نظم آسمان، درهای آسمان هر روز برای کسی باز نمی‎شود آسمان هفت طبقه است سنگین است شداد است. گاهی دارد سبع شداد،[11] گاهی دارد که سبع طباق.[12] این سبع طباق نه یعنی هفت بُرج روی هم است، بلکه هفت طبقه کره‎ای است چون مستحضرید ما که در زمین هستیم روی کره زندگی می‎کنیم، تمام منطقه این کره بشر هست یا مسافر است یا حاضر، به بشری که روی این کره زمین زندگی می‎کند می‎فرماید بالای شما هفت‎ طبقه است؛ بالای کره، کره است نمی‎شود گفت بالای کره بُرجی است نظیر ساختمان‎های دیگر هفت کره دیگر به شما احاطه کرده است؛ منتها در بعضی از سور آیات دارد که ﴿إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ﴾[13] یعنی تمام این ستاره‎هایی که می‎بینید اینها در آسمان اول است. «دنیا» مؤنث «أدنی» است یعنی آنکه به شما نزدیک‎تر است؛ اما آن شش آسمان چیست و آن کجاست؟ آن روشن نیست این یک مطلب.

مطلب دیگر این است که آسمان ظاهری همین است که اینها رفت و آمد دارند و به صورت کشف کرات بحث می‎کنند، آسمان معنی به روی کفار باز نمی‎شود: ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾^[14] الآن کفار که آنجا ترمینال درست کردند؛ پس این یک آسمان ظاهری است که هر کسی بر مسائل ریاضی دسترسی داشته باشد می‎تواند به این کرات سفر بکند. اما آن آسمان معنوی که ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾ حساب دیگری دارد. این روایت هم قبلاً هم عرض شد که کسی از شام آمده، خواست مطالبی را از وجود مبارک حضرت امیر(سلام الله علیه) سؤال بکند وجود مبارک امام مجتبی(سلام الله علیه) هم نشسته بود آن سائل که از شام آمده بود س ؤال کرد که «کَمْ بَیْنَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاء» بین آسمان و زمین چقدر فاصله است؟ حضرت به وجود مبارک امام مجتبی اشاره کرد، امام مجتبی هم این طور فرمود طبق این نقل که این را سیدنا الاستاد می‎فرمود این جزء غرر روایات ماست. فرمود: «مَدُّ الْبَصَرِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُوم‏»[15] همین دو جمله یعنی اگر منظورتان آسمان ظاهر است تا چشم می‎بیند، نمی‎شود آنجا را متراژ کرد که چند متر است «مَدُّ الْبَصَرِ»، این جمله اول؛ «وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُوم‏» آه مظلوم. اگر آسمان باطن را می‎گویید که ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾ به روی کفار باز نمی‎شود ﴿وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ﴾[16] آن آسمان را بخواهید سؤال بکنید آه مظلوم این آسمان را بخواهید حساب بکنید «مَدُّ الْبَصَرِ» این دو جمله نورانی امام مجتبی خیلی پربار است فرمود: «مَدُّ الْبَصَرِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُوم‏» آن آسمانی که ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾ درهای آن آسمان به روی مظلوم باز است. مظلوم هم دو قسم است یک وقتی کسی به کسی ظلم می‎کند این می‎گوید فردا می‎روم شکایت می‎کنم پیش قبیله‎ام می‎گویم انتقام می‎گیرم، او اگر هم بگوید خدا یک خدایی است که ﴿وَ مَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلّا وَ هُم مُشْرِکُونَ﴾[17] می‎گویند اول خدا دوم فلان شخص، اول خدا دوم فلان شخص، این توحید نیست؛ اما اگر کسی هیچ پناهی نداشت قبیله‎ای نداشت قانونی در دست نبود، کسی نبود که مشکل او را حل بکند او وقتی گفت «یا الله»! این فقط الله را می‎خواهد.

 امام باقر می‎فرماید که پدرم امام سجاد(سلام الله علیه) در هنگام رحلت مرا وصیت کرد به چیزی که پدر بزرگوارش سیدالشهداء(سلام الله علیه) در آخرین وداع به او گفت. فرمایش امام باقر این است که امام سجاد فرمود که آخرین لحظه‎ای که پدرم مرا وصیت کرد گفت: «إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّه»؛^[18] چون خودشان در آن حال بودند فرمودند پسر! ظلم که حرام است برای همه بد است به آن کسی که هیچ پناهی جز خدا ندارد به او ظلم نکن برای اینکه او وقتی دهن باز کرد فقط می‎گوید خدا و درست می‎گوید خدا و فقط همو را می‎خواهد نه خودش قدرتی دارد که دفاع کند، نه قبیله‎ای دارد نه قانونی در کار است نه حساب و کتابی در کار است نه عشیره‎ای دارد. این شخص وقتی گفت «یا الله» الله واقعی است موحدانه می‎گوید فرمود به من نصیحت کرد که «إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّه» اینهاست.

وجود مبارک امام مجتبی فرمود: «مَدُّ الْبَصَرِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُوم‏». این نظم دقیق ریاضی را که شب حسابش مشخص است روز حسابش مشخص است چه موقع شب باید طولانی باشد چه موقع روز باید طولانی باشد فصول اربعه باید باشد تا اقتصاد مردم، کشاورزی مردم، دامداری مردم تنظیم بشود ﴿وَ قَدَّرَ فِیهَا اقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ﴾[19] یعنی «فی أربعة فصول» اگر همه‎اش زمستان بود یا تابستان بود یا پاییز بود یا بهار بود زندگی فلج بود باید این نظم باشد همه را انجام داد فرمود این همه نظم برای آن است که چهار نفر بیایند عیاشی بکنند و بروند؟ این شدنی نیست. اینها را ذکر می‎کند معصرات را ذکر می‎کند شب را ذکر می‎کند روز را ذکر می‎کند خواب را ذکر می‎کند بیداری را ذکر می‎کند با ابرها که معصرات‎اند «أعصرت السحاب» «إذا أمطرت معصرات»، یعنی ممطرات، اینها باران می‎آید راه می‎برند.

بعد فرمود بخشی که اصل معاد است اما بقیه در آنجا چه خبر است آن را علی‎حده ذکر می‎کنیم که هیچ پاداش و کار بدی بدون کیفر نیست. در قرآن کریم به ما فرمود که اگر کار خیری انجام دادید این کار خیر هدر نمی‎رود ولی هدر ندهید. در قیامت کسی که در دنیا کار خیر کرد به او پاداش نمی‎دهند به او بهشت نمی‎دهند، در قیامت به کسی پاداش می‎دهند که دستش پربار باشد، یعنی وقتی قیامت می‎آید بگوید من این کار را کردم اگر در دنیا چهار تا کار خیر و باطل کرده باشد آنجا دستش خالی است. نفرمود هر کس کار خیر بکند ما به او پاداش می‎دهیم فرمود: ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ﴾^[20] وقتی می‎آید دستش باید پر باشد مگر نمی‎خواهد روز حساب بیاید محاسبه بکند؟ اگر چهار تا کار خیر کرد و همه را به هَم زد دستش خالی است. «من فَعَلَ» معیار نیست «من جاَءَ» مهم است دست آدم باید پر باشد. اگر ـ خدای ناکرده ـ چهار تا کار خیر کرد چهار تا هم منّت گذاشت با ریا بود ﴿وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِر﴾؛[21] در روایات ما هست، ائمه فرموند کار خیری که کردید لله نگوید.[22] یک وقت است کار خیر دیگران را آدم می‎گوید، تشویق دیگران، شهدا، جانبازان، آن سرجایش محفوظ است؛ اما کسی کار خیر خودش را مدام بگوید و بگوید، ائمه فرمودند اینکه شما یک برگ گلی را از بوستان گرفتید و مدام به آن دست می‎زنید هر باری که گفتید مثل اینکه یکبار دست به آن زدید این پژمرده می‎شود نمی‎ماند. کار خیری که کردید بگذارید بماند ـ خدای ناکرده ـ اگر ریا باشد و مانند آن باشد هیچ؛ فرمود باطل نکنید ﴿لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الأذَی﴾؛[23] اگر کسی کار خیر کرد، یک؛ و نگه داشت، دو؛ وقتی وارد محکمه خدا می‎شود دستش پر باشد ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾^[24] اینها را هم ذکر فرمود.

درباره کارهای زشت در همین سوره فرمود: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ که یک آیه است؛ یعنی کارهای زشت بیش از اندازه خود آن کیفر نمی‎بیند این تحدید نسبت به نفی زائد است نه نفی أقل. مستحضرید که حدّ گاهی طرفینی است در فقه گاهی یک طرفه است؛ حدّ طرفینی مثل دماء ثلاث، کمتر از سه روز نباشد بیشتر از ده روز نباشد، دو طرفش محدود است؛ اما حد یک طرف گفتند مسافت اگر کسی می‎خواهد قصر باشد کمتر از هشت فرسخ نباید باشد حالا بیشتر از هشت فرسخ شد شد این حدّ دو طرف نیست نسبت به مادون محدود است کمتر از هشت فرسخ نباشد اینکه می‎گوید حد مسافت هشت فرسخ است یعنی نسبت به مادون کمتر از هشت فرسخ نباشد حالا بیشتر از هشت فرسخ شد شد؛ این نظیر دماء نیست که هم پایینش محدود باشد هم بالایش محدود باشد اگر بیشتر از ده روز شد حیض نیست. اینجا بیشتر از هشت فرسخ شد شد ولی کمتر از هشت فرسخ نباشد.

در این آیه دارد: ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ یعنی بیشتر از عمل نیست، حالا کمتر از عمل جواب می‎دهند، گاهی تخفیف است گاهی عفو است. اینکه فرمود ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ حدّش به نفی اکثر است نه نفی أقل، مسئله عفو است تخفیف است و مانند آن. ولی درباره کارهای خیر عشر امثال است و بیش از امثال است هفتصد برابر است هزار برابر است و مانند آن. یک آیه در قرآن به عنوان ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ است که در همین سوره است و مخصوص عمل بد است، عمل خوب ﴿جَزاءً وِفاقاً﴾ نیست عشر امثال است و مانند آن. فرمود که اینها کاملاً می‎دانند، یک مقدارش را که ما قبلاً گفتیم یک مقدار الآن برهان اقامه می‎کنند، برای اصل معاد. خصوصیات معاد را که جزئی است آن وقت که نفخ صور شده همه‎تان می‎آیید چگونه می‎شود این اوضاع؟ این سلسله جبال را که رواسی است اوتاد است میخ است زمین را میخکوب می‎کند که زمین روی گسل‎های زلزله نلرزد، همین‎ها کم‎کم مثل عِهن منفوش می‎شوند مثل پنبه زده شده یعنی حجیم هستند اما وزین نیستند. این پنبه را که ندّافی کردند زدند برای اینکه لحاف درست کنند، این حجم دارد ولی وزنش بسیار کم است می‎شود «عِهن»، «عِهن» یعنی پنبه ندّافی شده. اول مثل عِهن منفوش می‎شود بعد مثل هباء منثور می‎شود بعد مثل ذرات ریز می‎شود ﴿وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا﴾[25] می‎شود نسف می‎شود، بعد ﴿فَکانَتْ سَراباً﴾، عمده این است. این ﴿فَکانَتْ سَراباً﴾ را خیلی‎ها در کتاب‎های ادبی ملاحظه فرمودید به معنی «صارت» گرفتند[26] یعنی بعد به صورت سراب در می‎آید اگر ضرورتی باشد بله این «کانت» به معنی «صارت» می‎شود اما اگر ضرورتی نباشد معنایش این است که برای شما کشف می‎شود که این قبلاً سراب بود. آیا خود این آسمان و زمین و این اعیان خارجیه که اینها آیات الهی‎اند اینها سراب می‎شوند یا آن عناوین دنیایی که این مال من است، این مال مقام من است، من این را دارم، شما آن را دارید اینها معلوم می‎شود که سراب است دستش خالی است. ﴿فَکانَتْ﴾ نه اینکه ﴿فَکانَتْ﴾ به معنی «صارت» باشد امروز شده سراب، نه «کانت» قبلاً هم سراب بود شما به دنبال سراب می‎گردید؛ خیلی‎ها خیال می‎کنند چیزی دستشان است حضرت فرمود: «النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا»[27] این چند تا پیام دارد؛ آدمی که خوابیده است خواب می‎بیند که فلان جا زمین دارد فلان جا بُرج دارد، فلان جا مقام دارد، وقتی صبح بیدار شد دستش خالی است. اکثری مردم خیال می‎کنند فلان مقام را دارند فلان مال را دارند هنگام مرگ می‎بینند دستشان خالی است چیزی ندارند باید بروند؛ این یک معنا که «النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا». دوم اینکه یک آدم خوابیده رؤیاهایی دارد خوابی می‎بیند آنچه را که او می‎بیند تأویل دارد یا تعبیر دارد؛ تعبیر آن است که انسان آنچه را که دید وقتی بیدار شد در ذهن او است، آن را به معبّر می‎گوید؛ معبّر که همان روان‎شناس است روان‎کاو است اوضاعش را بلد است عبور می‎کند از این صورتی که فعلاً در دست اوست به صورت مناسب به صورت مناسب اگر فاصله کم باشد به آن اصل می‎رسد این را می‎گویند تعبیر رؤیا یعنی این عبور کرده از این صورت به آن اصل اما اگر نه پراکنده باشد می‎گویند اضغاث احلام است، این به کجا می‎خواهد برسد؟ صورتی فعلاً یادش است؛ این با آن صورت اولی که در عالم رؤیا دید که ارتباط گسیخته دارد. فرمود به هر حال این عناوین می‎شود سراب؛ حالا این کوه‎ها سراب می‎شود؛ این یک راه دیگری دارد که بعضی‎ها هم نظرشان این است که همه هر چه هستند همه کمترند «که با هستی‎اش نام هستی برند»؛ این از آن غزل‎های بلند سعدی است که

بلند است پیش تو آفتاب به اوج *** به زیر است دریا به موج

 چه و چه و چه اما؛

همه هر چه هستند از آن کمترند *** که با هستی‎اش نام هستی برند

چو سلطان عزت الم برگشود *** جهان سر به جیب عدم درگشود

 در نفخ صور هم کجا می‎روند؟ هیچ خبری نیست وقتی نفخ صور شد هیچ چیزی در عالم نیست؛ یعنی همه‎شان به صورت سراب در می‎آیند؟ یا ما اصلاً چیزی را نمی‎بینیم این ﴿فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ﴾[28] با نفخ صور کل آسمان و زمین بساطش برچیده می‎شود. فرمود: ﴿یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُب‏﴾[29] سجل یعنی طومار! ببینید این کاغذ که این طور نوشته است این را نمی‎گویند طومار، وقتی که این کاغذ که لوله شد، لوله شد لوله شد این را می‎گویند طومار وقتی لوله نشود که طومار نمی‎گویند این را می‎گویند کاغذ. فرمود این طومار تمام نوشته‎ها را در درون خود دارد، فرمود آسمان و زمین فعلاً گسترده و پهن است، آسمان پهن است زمین پهن است، اشیاء در آن هستند، اشخاص در آن هستند؛ اما ﴿یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُب‏﴾ ما لوله می‎کنیم بساط اینها را جمع می‎کنیم، فرش را لوله می‎کنند برای جمع کردن و دیگر فرشی نیست، چیزی نیست. این طومار آن نوشته‎ها را در درون خود دارد اما بساطش جمع شده است، فرشی که جمع شد شما کجا را پهن کنید؟ فرمود: ﴿یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُب‏﴾ این طومار آن نوشته‎ها را لوله شده در خود دارد، کجا می‎گذارد این لوله را؟ کجا می‎شود؟ اینکه «لست أدری»! اینکه می‎گوید:

چو سلطان عزت الم برگشود *** جهان سر به جیب عدم درگشود

 این می‎شود نبأ عظیم که جز حیرت چیزی دیگر نیست، ولی ما مکلف نیستیم که آنها را بفهمیم، ما مکلف هستیم این مقداری که برای ما روشن است به بیراهه نرویم راه کسی را هم نبندیم. این نظم دقیق ریاضی ثابت می‎کند که یقیناً یک حساب و کتابی هست اما چگونه می‎شود؟ کیفیت آن چگونه است؟ روزش چه طوری است؟ بعضی چیزها را می‎فهمیم بعضی از چیزها را نمی‎فهمیم. بر ما واجب است که نه راه کسی را ببندیم نه بیراهه برویم همین! فرمود آن روز خیلی‎ها هستند که اسرار عالم برایشان یکی پس از دیگری روشن می‎شود و هیچ فکر نمی‎کردند که چنین چیزی است؛ بعد می‎فرماید که احقابی از عذاب است که بعدها می‎فهمند و آن را به این صورت ذکر می‎کنند؛ بعد از اینکه لیل و نهار و اینها را، سبع شداد و سراج وهّاج یعنی شمس، ﴿وَ بَنَیْنا﴾؛ بعد هم فرمود به هر حال زیباترین چیزی که شما در عالم می‎بینید آفتاب است اما نمی‎دانید ما این را از چه چیزی ساختیم این را که از برلیان نساختیم از یک مشت دود ساختیم ﴿ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخَانٌ﴾[30] یک مقدار گاز بود یک مقدار دود بود ما این را به صورت ﴿فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ﴾[31] آسمان و زمین و شمس درست کردیم قمر درست کردیم ستاره‎های مختلف درست کردیم بعد هم بساطش را جمع می‎کنیم این طور نبود که حالا حقیقتی در عالم باشد ما از آن حقیقت آفتاب و ماه درست کرده باشیم همین است ﴿ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخَانٌ﴾ آن وقت ﴿فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ﴾ و مانند آن.

در این قسمت بعد فرمود سبع شداد است سراج وهاج است، معصرات یعنی ابرها معصر هستند، یعنی ممطِر هستند آب فراوان نازل می‎کنیم تا اینکه کشاروزی شما را تأمین بکنیم. قبلاً در سوره مبارکه «واقعه» گذشت که انسان حرث دارد نه زرع: ﴿أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ٭ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ﴾[32] به کشاروزان می‎گوید شما کشاورز نیستید شما کارتان حرث است. «حرث» یعنی اینکه انسان آن بذر را از انبار می‎آورد در این زمین شیار شده می‎ریزد همین! جمادی را از جایی به جایی منتقل می‎کند. «زرع» آن است که مرده را زنده بکند فرمود: ﴿أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ٭ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ﴾ ما زارعیم نه شما. زارع آن است که این مرده را ـ یعنی این حبه گندم که مرده است ـ این را زنده می‎کند حیات به آن می‎دهد ریشه می‎شود به درون خاک، خوشه و شاخه می‎دهد به بیرون که تا بار بدهد این را می‎گویند حیات، حیات گیاهی را ما می‎دهیم. شما کارتان این است که این بذر را از انبار می‎آورید زیر خاک می‎ریزید، یک جمادی را جابجا می‎کنید شما زارع نیستید زارع ماییم ﴿أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ٭ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ﴾ که لحن را عوض کرده ﴿أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ﴾؛ اینجا فرمود ﴿لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً﴾ یا بعضی‎ها هسته‎ای هستند بعضی‎ها خوشه‎ای‎اند و مانند آن. ﴿وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً﴾ بوستان‎های پیچیده درخت‎های فراوان؛ بعد ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً﴾ این نظم یک حسابی دارد. شما شبهه ندارید به احد انحای یاد شده، فقط شهوت گناه دارید می‎خواهید جلویتان باز باشد؛ آن آیه سوره مبارکه «قیامة» خیلی پربار است ﴿بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ﴾ یعنی شبهه‎ای داشته باشد نیست. میقات چه وقت است؟ ﴿یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ﴾ وقتی نفخه صور می‎شود آن وقت فوج فوج می‎آیید و کل آسمان می‎شود دَر، یک عده‎ای نزول دارند یک عده ورود دارند و کوه‎ها هم به صورت سراب در می‎آید؛ حالا واقعاً خود کوه به صورت سراب در می‎آید یا عناوین اعتباری که این مال من است و آن مال من است در می‎آید ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً﴾ جهنم الآن موجود است در کمین هم هست رصد می‎کند می‎داند. بیان نورانی از امام رضا(سلام الله علیه) است فرمود که از ما نیست کسی که قبول نداشته باشد که بهشت و جهنم هم‎اکنون موجود است،[33] هم‎اکنون موجود است این رصد می‎کند ما را ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ﴾ منتظر است یک آتش هوشمندی است از دور می‎بیند این رباخوار دارد می‎آید این اختلاسی و نجومی دارد می‎آید ببینید ﴿إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفیراً﴾‎‎[34] نفرمود اینها از دور آتش را می‎بیند فرمود وقتی آتش اینها را از دور دید نعره می‎زند نفرمود «إذا رؤوها» فرمود: ﴿إِذا رَأَتْهُمْ﴾ جهنم این اختلاسی را ببیند فریاد می‎زند معلوم می‎شود درک می‎کند ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً﴾ در بخش‎های دیگر فرمود: ﴿إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفیراً﴾؛‎ او داد می‎زند او فریاد می‎زند می‎شناسد کاملاً هم می‎شناسد هیچ اشتباه نمی‎کند ﴿إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً﴾ اما ﴿لِلطَّاغینَ﴾ کسانی که اهل طغیان‎اند مآب و مرجع طاغیان آنهاست ﴿لابِثینَ فیها أَحْقاباً﴾ احقاب هم یا حَقَب هشت سال هشتاد سال و مانند آن.

خدا غریق رحمت کند سیدنا الاستاد امام(رضوان الله علیه) را در آن شبستان، گاهی موعظه می‎فرمودند؛ حالا یا روز چهارشنبه بود یا فلان بود. این حدیث را ما اول از ایشان شنیدیم، بعد هم در روایات پیدا کردیم. احقاب یعنی تا هشتاد سال هم گفتند. در روایات است که بعضی‎ها وقتی مُردند احقابی از آنها می‎گذرد تازه به یادشان می‎آید می‎گویند پیغمبر ما کسی است که قرآن بر او نازل شده است، نام مبارک حضرت یادشان نیست؛ این برای چه کسی است؟ مسلمان است، هشتاد سال در عذاب است بعد تازه می‎آید همین حدّ، پیغمبر ما کسی است که قرآن بر او نازل شده است نام مبارک حضرت هم هنوز یادش نیست. اولین بار ایشان فرمودند، بعد ما روایت را پیدا کردیم احقاب یعنی این. [35] یک احقاف داریم که سوره «احقاف» که اسم مکان است که کنار قوم عاد و ثمود ذکر شده؛ آنجا قرآن کریم نام مبارک انبیا را که ذکر کرد در قبال آنها اینها را ذکر کرد: ﴿وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ﴾[36] منطقه‎ای بود که عاد در آن جا به سر می‎بردند. اما احقاب یعنی جمع «حَقب یا حَقَب» هشت الی هشتاد سال. فرمود اینها سالیان متمادی آنجا می‎مانند ﴿لابِثینَ فیها أَحْقاباً ٭ لا یَذُوقُونَ فیها بَرْداً وَ لا شَراباً﴾ هر چه هست تلخی و شوری و عذاب و اینهاست، یک آب خنکی نوشابه‎ای چیزی نصیب آنها نخواهد شد ﴿إِلاَّ حَمیماً وَ غَسَّاقاً﴾ داغ آب داغ آب چرک. اینکه گفتند غیبت نکنید مردار است، این آنجا ظهور می‎کند بعد به این جمله رسید ﴿جَزاءً وِفاقاً ٭ إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً ٭ وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً ٭ وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ أَحْصَیْناهُ﴾ همه چیز حساب ریاضی ما حساب کنیم ﴿فَذُوقُوا فَلَنْ نَزیدَکُمْ إِلاَّ عَذاباً﴾ که بعد می‎رسیم به بخش دیگر که ﴿إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً﴾.

«و الحمد لله رب العالمین»