أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً (1) وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً (2) وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً (3) فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً (4) فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً (5) یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ (6) تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ (7) قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ (8) أَبْصارُها خاشِعَةٌ (9) یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ (10) أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً (11) قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ (12) فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ (13) فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ (14)﴾.

سوره مبارکه «نازعات» که به چند نام در کتاب‏های تفسیر آمده «نازعات، ناشطات، مدبرات سابحات»، چون اینها «علم بالغلبه» است، یک و از معصوم(علیه السلام) به عنوان تسمیه نرسیده است، دو؛ لذا این گونه از اسما توقیفی نخواهد بود، سه؛ از این جهت چندین نام برای این سوره مبارکه به مناسبت‏هایی که مفسران از این سوره برداشت کردند مطرح است.

مطلب دوم این است که در بعضی از تسمیه‏ها، سوره «و النازعات» یاد شده است چون اولین آیه آن: ﴿وَ النَّازِعاتِ﴾ است. سوم اینکه دو سؤال مربوط به سوره قبل است و آن اینکه گفته شد جهنم برای تشفّی مظلومان است آنها که حقشان از دست رفته است آنها از ذات اقدس الهی درخواست داوری عادلانه می‏کنند و خدای سبحان در قرآن کریم هم فرمود که در دنیا کفار و ظالمین خوشحال‏اند و در آخرت مظلومین از اینکه داوری عادلانه را می‏بینند خوشحال  و خندان هستند.

سؤال شد که در بهشت که اینها نگرانی ندارند تا برای تشفّی مسئله جهنم مطرح بشود! درست است که در بهشت نگرانی ندارند، اما ساهره معاد که پنجاه هزار سال است همه اینها درخواست داوری عادلانه دارند، یک ساعت و دو ساعت و یک روز و دو روز نیست ﴿إِنَّ یَوْماً عِندَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ﴾[1] است آن هم پنجاه سال است. بنابراین در تمام این مدت، اینها درخواست داوری عادلانه دارند و تشفّی در ساهره معاد است نه در بهشت، گرچه در بعضی از آیات است که بعضی از بهشتی‏ها از یکدیگر سؤال می‏کنند، من رفیقی داشتم او دین را نمی‏پذیرفت و ما را به استهزا می‏گرفت و ما عبادت می‏کردیم او می‏خندید و مانند آن، آیا شما از او اطلاعی دارید؟ راهنمایی شد که شما سرتان را پایین بیاورید پایین را نگاه کنید ﴿فَاطَّلَعَ فَرَءَاهُ فیِ سَوَاءِ الجَحِیم‏﴾[2] از بالا به پایین نگاه کرد، دید که او در وسط جهنم دارد می‏سوزد؛ بهشت بالاست و جهنم پایین، غرض این است که در خود بهشت هم نشاط می‏آید، یک؛ و قسمت تشفّی هم برای ساهره معاد است، دو؛ برخی از مظلوم‏ها از بس ظلم دینی دیدند در بهشت هم هستند از یکدیگر سؤال می‏کنند که من رفیقی داشتم وقتی نماز می‏خواندم روزه می‏گرفتم اطاعت می‏کردم اینها مرا مسخره می‏کردند تو از او باخبر هستی؟ بعد به او وحی می‏شود یا راه دیگر که شما پایین را نگاه کن ببین که چه خبر است ﴿فَاطَّلَعَ فَرَءَاهُ فیِ سَوَاءِ الجَحِیم‏﴾ غرض این است که دادخواهی عادلانه حتی در بهشت هم مطرح است.

اما سؤال دوم این بود که خود انسان اعمال را می‏آورد یا ذات اقدس الهی فرمود: ﴿إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾؛[3] البته در قرآن کریم آمده است که ﴿إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ ٭ کِراماً کاتِبینَ﴾[4] فرشتگانی هستند که اعمال شما را می‏نویسند و مصون‏اند، نه کم می‏نویسند و نه زیاد. اما آن آیه چیزی دیگر است آن آیه مربوط به دنیاست نه مربوط به آخرت و از دقیق‏ترین آیات قرآن کریم است. آن آیه نمی‏گوید که هر چه که شما کردید ما می‏نویسیم. یک روایت نورانی در ذیل آن آیه است که حضرت به آن شخص مخاطب فرمود «وَ لَسْتُمْ عَرَبا»؛ مگر عرب نیستی تا قوانین عربی را بدانی؟[5] این آیه نمی‏گوید هر چه شما کردید ما می‏نویسیم، نمی‏گوید که «نستنسخ عما»؛ از روی کار شما ما نسخه برمی‏داریم یا نمی‏گوید «ننسخ ما تعملون»، می‏فرماید که ﴿إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.[6] استنساخ دو اصل دارد: یک نسخه اصل دارد، یکی نوشتن از روی نسخه اصل. می‏فرماید آنچه را که شما انجام می‏دهید ما از درون شما در می‏آوریم، یک؛ نسخه اصل نزد ماست، دو؛ ما برابر آن نسخه اصل عمل شما را استنساخ می‏کنیم ﴿إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ نه «عمّا». این آیه از آیات دقیقی است که چند روز کار می‏خواهد که در آن روزهایی که بحث می‏شد بحث شد. یک سلسله آیاتی است که ﴿إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ ٭ کِراماً کاتِبینَ ٭ یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ﴾[7] حضرت فرمود مگر شما عرب نیستید؟ قوانین عرب را نمی‏دانید؟ «وَ لَسْتُمْ عَرَبا» آیه که نمی‏گوید «إنا کنا نستنسخ عما کنتم تعلمون»، آیه می‏فرماید نسخه اصل نزد ماست که قضا و قدر الهی است، آنچه از درون شما در می‏آوریم مطابق با آن اصل است؛ ﴿إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ﴾ این مستنسَخ ما، متن عمل شماست، آن «مستنسخُ عنه» آن اصلی است که نزد ماست. این از دقیق‏ترین و مشکل‏ترین آیات قرآن کریم است که حضرت به آن شخص فرمود «وَ لَسْتُمْ عَرَبا»؛ مگر قوانین عرب را نمی‏دانی؟ غرض این است که آن هیچ ارتباطی با مسئله احضار ندارد؛ اما صریح آیه این است که ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ﴾.

مطلب بعدی آن است که علوم عقلی یعنی فلسفه و کلام آن قدر توانا نیست که آیات و روایات را خوب تبیین کند هر چه هم فلسفه عقلی و کامل باشد آن توان را ندارد. از آیات و روایات این چنین برمی‏آید که خدا با دو راه کار انجام می‏دهد: یکی مع الواسطه اسباب و علل «یأبی الله أن یجری الامور إلا بأسبابها» و مانند آن، یکی بلاواسطه. این بلاواسطه در فلسفه و کلام جایی ندارد. در روایات هست که وجود مبارک امام سجاد(سلام الله علیه) دارد خدایا خیلی از مشکلات برای ما پیش می‏آید خیلی از بیماری‏ها برای ما پیش می‏آید، تو «بِغَیْرِ شَفِیعٍ فَیَقْضِی لِی حَاجَتِی‏»؛ تو بدون واسطه کار ما را انجام می‏دهی، حالا هم انجام بده.[8] درست است که «یأبی الله أن یجری الأمورُ الا بأسبابها أو یجری الأمورَ بأسبابها»؛ اما یکی از اسباب خودش است. این «بِغَیْرِ شَفِیعٍ فَیَقْضِی لِی حَاجَتِی‏» یعنی بلاواسط. آیه: ﴿هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ﴾[9] که هست، هر جا باشیم خدا با ماست، همان جا مشکل ما را حل می‏کند حالا تا چه کسی و چه وقت انسان لیاقت پیدا کند که خدا بلاواسطه کار او را انجام بدهد مطلبی دیگر است وگرنه ﴿هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ﴾ مگر هر جا باشیم با ما نیست؟ تمام این بحث‏ها در فصل سوم است؛ فصل اول که ذات حق تعالی است در دسترس کسی نیست، فصل دوم که صفات ذات است و عین ذات است آن هم منطقه ممنوعه است، اما فصل سوم که فعل حق است ظهور حق است تجلی حق است. این بیان نورانی حضرت امیر در نهج البلاغه است که «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُتَجَلِّی لِخَلْقِهِ بِخَلْقِه‏»؛[10] همین حضرت در نهج البلاغه دارد که «لَقَدْ تَجَلَّی اللَّهُ لِخَلْقِهِ فِی کَلَامِهِ وَ لَکِنَّهُمْ لَا یُبْصِرُون‏»؛[11] تجلی کرده است برای بندگانش در قرآن؛ اینها در فصل سوم است یعنی فعل خداست جلوات خداست تجلی خداست، طبق تعبیر نورانی حضرت. وقتی خدا با ماست و در هر نفسی با ماست همان جا ممکن است مشکل کار ما را حل کند.

پرسش: ...

پاسخ: بذاته که هست خود ذاتش دلیل خودش است «آفتاب آمد دلیل آفتاب». اما این بیان نورانی حضرت امام سجاد: «بِغَیْرِ شَفِیعٍ» واسطه نمی‏خواهد این سه طایفه از آیات هم به وسائط حمل نمی‏شود. در جریان توفّی این طور است می‏بینید که در توفّی سه طایفه از آیات است که ذات اقدس الهی توفّی نفوس را، گاهی به فرشته‏ها اسناد می‏دهد، گاهی به ملک الموت حضرت عزرائیل(سلام الله علیه) اسناد می‎دهد، گاهی به خودش. گاهی می‎فرماید: ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا﴾؛[12] گاهی می‎فرماید آنهایی که می‎گویند ما می‎میریم می‎پوسیم می‎فرماید: ﴿أَذَا ضَلَلْنَا فی الأرْضِ﴾، ﴿ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾[13] فرمود شما نمی‎پوسید ﴿قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ﴾[14] آن فرشته مرگ عزرائیل(سلام الله علیه) او موکَّل است شما را کاملاً توفِّی می‎کند شما وفات پیدا می‎کنید نه فوت، فوتی در کار نیست.

سوم: ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾[15] این ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾ فرشتگانی هستند که تحت تدبیر عزرائیل(سلام الله علیه) هستند عزرائیل(سلام الله علیه) آن ﴿یَتَوَفَّاکُم مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ﴾ است، فوقش هم ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا﴾ است. خواستند بگویند که این انبیا و اولیا، مثلاً وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) که رحلت می‎کند خدا قبض روح می‎کند؛ این البته درست است، اما هیچ کس نمی‎تواند بگوید که خدا در هنگام قبض روحِ فلان شخص یا فلان شهید خودش روح او را قبض نکرده است این را نمی‎شود گفت، چون ﴿هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ﴾ که هست، آیه که نفرمود خصوص انبیا و اولیا را خدا توفی می‎کند فرمود: ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتی‏ لَمْ تَمُتْ فی‏ مَنامِها﴾. وقتی هم ما می‎خوابیم خواب یک مرگ است. یکی از مشکل‎ترین مطالبی که کمتر یا اصلاً هیچ مورد بحث نیست مسئله نوم است ما هر شب می‎میریم «إِنَّ النَّوْمَ أَخُو الْمَوْت‏»[16] فرمود انسان دو بار توفی دارد یک توفی مقطعی و موقت که آن خواب است یک توفی رسمی که حالت مرگ است. فرمود: ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتی‏ لَمْ تَمُتْ فی‏ مَنامِها﴾؛ آنهایی که می‎میرند متوفا هستند متوفی‎شان خداست، آنهایی که هنوز نمردند می‎خوابند متوفِّی‎شان خداست، خواب قطع علاقه است منتها در مرگ قطع کامل است در خواب قطع ناقص است؛ خیلی روح رابطه‎اش را از بدن قطع نکرده است وگرنه یک مرگ است یک مرگ ضعیفی است.

هیچ کس نمی‎تواند بگوید که این ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا﴾ شامل فلان شهید یا فلان مؤمن نمی‎شود. پس گاهی خدا کار را بلاواسطه خودش انجام می‎دهد، گاهی به واسطه عزرائیل(سلام الله علیه) چون خیلی‎ها آن توفیق را ندارند که حضرت عزرائیل(سلام الله علیه) جانشان را بگیرد غالباً ما که می‎میریم همان ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾[17] است همان‎هایی هستند که به هر حال با فشار، جان را می‎گیرند که ﴿الْمَلاَئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ﴾[18] در دو جای قرآن دارد که با مشت و سیلی فرشته‎ها اینها را قبض روح می‎کنند، آنها که فشار جان دادنِ سختی دارند که «أعاذنا الله من شرور أنفسنا».

غرض این است که آن آیه هیچ ارتباطی با مسئله احضار عمل ندارد، عمل را خودش شخص می‎کند. اما ذات اقدس الهی از بس کریم است، اصلاً فرشته‎ها را فرستاده که روح ما را قبض کند کارهای ما را تدبیر کنند اینها مدبرات امر هستند. در دعای نورانی کمیل ما چه می‎خوانیم؟ می‎خوانیم اینها فرشته‎هایی هستند که مدبرات امر هستند و روح را هم اینها قبض می‎کنند ﴿إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ ٭ کِراماً کاتِبینَ﴾ اینها معصوم‎اند اشتباه که نمی‎کنند اما عصمت اینها ذاتی نیست. در دعای کمیل وجود مبارک حضرت امیر به خدا عرض می‎کند خدایا آن قدر مهربان و کریم و بزرگواری که نمی‎خواهی آبروی ما برود، اگر نخواستی آبروی ما برود نه تنها نزد مردم آبروی ما را حفظ می‎کنی این فرشتگان فرشته‎اند به کسی هم که نمی‎گویند معصوم هم هستند فرستاده تو هم هستند، اجازه نمی‎دهی که اینها بفهمند «وَ کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیَّ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُمْ»، اما «وَ بِرَحْمَتِکَ أَخْفَیْتَهُ»[19] اصلاً ملائکه‎اند اصلاً آمدند برای اینکه اعمال مرا بنویسند اینها را تو فرستادی، اینها برای کسی که نمی‎گویند. آن قدر بزرگ و بزرگواری که حاضر نیستی آبروی ما نزد اینها برود، اینها چه کسانی هستند؟ پس معلوم می‎شود دو تا کار می‎کند؛ «وَ کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیَّ مِنْ وَرَائِهِمْ وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُمْ» چگونه می‎شود که ملائکه نفهمند؟ خدا اینها را فرستاده که اعمال ما را بنویسند، تو نمی‎گذاری آنها بفهمند. «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُمْ» اما نه اینکه آنها غافل باشند اما «بِرَحْمَتِکَ أَخْفَیْتَهُ وَ بِفَضْلِکَ سَتَرْتَه‏» تو نمی‎گذاری اینها بفهمند وگرنه اینها معصوم‎اند، هیچ چیزی از اینها غیبت ندارند. در کلمات نورانی حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم) آمده است که از خدا خواهشی کرد، عرض کرد خدایا! اعمال امت را که تو بررسی می‎کنی، اجازه بده که اعمال امت من به وسیله خود من بررسی بشود که من نزد دیگران خجل نشوم، این در بیانات نورانی پیغمبر است، خواسته‎ای از خدا دارد که خدایا در قیامت کاری بکن که مسئول اعمال امت من خود من باشم و من نزد پیغمبران دیگر خجالت نکشم. جوابش را نگاه کنید که خدا چه فرمود این در روایات است از حضرت رسول، خدا می‎فرماید برخی از امتان تو را من خودم حسابرسی می‎کنم طوری که تو هم متوجه نشوی این خداست! این خداست که حاضر نیست آبروی ما نزد پیغمبر ما هم برود؛ کَرم از این بالاتر فرض ندارد این روایت را حتماً ببینید در خواسته وجود مبارک پیغمبر، سؤالی که حضرت می‎کند، جوابی که می‎شنود؛ معصوم هستند و اصلاً ملائکه معصوم‎اند برای کسی هم که نمی‎گویند. فرمود اعمال امت تو را من خودم بررسی می‎کنم که حتی نزد تو خجالت نکشند و تو هم ندانی که اینها چه کار کردند. این دعای نورانی کمیل می‎تواند این را تأمین کند فرمود: «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ‏» مگر در سوره مبارکه «توبه» دو جا ندارد که هر کاری می‎کنید پیغمبر می‎بیند؟ ﴿قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ﴾[20] مگر ندارد که پیغمبر می‎بیند؟ در روز محاسبه طرزی ذات اقدس الهی همین اعمال را و همین عمل دنیایی را این دعای کمیل تفسیر می‎کند که گاهی ممکن است عمل ما را نگذارد حضرت ببیند که ما نزد حضرت خجل بشویم؛ برای اینکه اختصاصی به ملائکه که ندارد. «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ‏» تو مشاهده می‎کنی چیزی را که آنها نمی‎بینند آنها همیشه بینا هستند اصلاً فرستادی که ببینند؛ اما خدایا اینکه نمی‎بینند نه اینکه آنها اهل این نیستند ببینند، اصلاً آمدند که ببینند اما تو نمی‎گذاری «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ‏ وَ بِرَحْمَتِکَ أَخْفَیْتَهُ وَ بِفَضْلِکَ سَتَرْتَه‏» که اگر خواست آبروی ما نزد امام زمانمان، نزد ائمه‎مان و پیغمبرمان محفوظ باشد حتی نمی‎گذارد آنها هم متوجه بشوند این خداست! از این کریم‎تر که فرض ندارد.

غرض این است که آن آیه هیچ ارتباطی با بحث ما ندارد. اما سوره مبارکه «نازعات» که به نام «نازعات» معروف شد خدا پنج سوگند یاد کرد. این حرف را فقط علوم ذوقی و عرفانی این راه را دارد وگرنه از فلسفه و کلام ساخته نیست که کاری را خدا بدون واسطه انجام بدهد. در فلسفه و کلام این مقدار ثابت می‎شود که کاری که خدا بلاواسطه انجام می‎دهد برای مقرّبین و اوحدی از ناس است، مثل ﴿دَنَا فَتَدَلَّی﴾؛[21] این را فلسفه و کلام ثابت می‎کند، اما کاری را که خدا با شخصی بلاواسطه انجام بدهد این در علوم عقلیه نیست فقط در عرفان است.

پرسش: ...

پاسخ: بله عقل اول و مانند آن به وسیله موجودات دیگر تدبیر می‎کنند؛ مثل عزرائیل(سلام الله علیه) که زیر مجموعه‎ای دارد یا در آنجا ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ﴾[22] جبرئیل(سلام الله علیه) زیر مجموعه‎ای دارد به وسیله آنها کار انجام می‎دهند؛ اما در علوم عقلی یعنی فلسفه و کلام ثابت بشود که خدا کاری را بلاواسطه با زید و عمرو بکند اینها معمولاً نیست اما در عرفان هست و عرفان هم به برکت همین دعاها و روایات و ادعیه است که خدا «بغیر شفیع» انجام می‎دهد ﴿هُوَ مَعَکُمْ﴾ هم که در آن هست و «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُمْ» هست و تو می‎پوشانی؛ این دعاها یک سند خیلی معتبری برای این کار است.

غرض این است که این «نازعات» که پنج سوگند است، جواب قسم گاهی نمی‎آید، گاهی می‎آید، چون «و حذف ما یعلم منه جایز»، گاهی که می‎آید یا بالصراحه می‎آید یا نموداری از آن می‎آید. در این بخش جواب قسم نیامده ولی نموداری از آن آمده است و جواب قسم گاهی مسئله توحید است گاهی مسئله معاد است گاهی هم ممکن است مسائل دیگر باشد. در سوره مبارکه «صافات» ملاحظه بفرمایید آنجا فرمود: ﴿وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا ٭ فَالزَّاجِراتِ زَجْراً ٭ فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً﴾ این سوگندها ﴿إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ﴾[23] جواب قسم توحید است. در سوره مبارکه «مرسلات» که باز هم آنجا سخن از سوگند است درباره معاد است ﴿وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً ٭ فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً ٭ وَ النَّاشِراتِ نَشْراً ٭ فَالْفارِقاتِ فَرْقاً ٭ فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً ٭ عُذْراً أَوْ نُذْراً ٭ إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ﴾[24] پس جواب قسم گاهی معاد است گاهی توحید است و گاهی زمینه معاد که مثل سوره محل بحث است که فرمود: ﴿وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً ٭ وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً ٭ وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً ٭ فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً ٭ فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً ٭ یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ﴾ که این ﴿یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ﴾ «اشراط الساعة» است علامت قیامت است، بالصراحه سخن از قیامت نیست نفرمود: ﴿إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ﴾. به هر حال جواب قسم گاهی مذکور است گاهی محذوف، آنکه محذوف است. به هر حال علائم و مقدماتش مذکور است و جواب قسم گاهی توحید است مثل سوره «صافات» گاهی معاد است مثل مرسلات و این آیه نازعات هم به معاد برمی‎گردد.

 درباره نازعات و ناشطات و سابحات و سابقات و مدبرات وجوهی گفته شد ولی غالباً به همین فرشتگانی که هر کدام مسئول یک امرند تطبیق شده است؛ منتها مؤمنین که رحلت می‎کنند آنها چه در هنگام قبض روح چه در موارد دیگر به حضور مؤمن می‎رسند ﴿الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ﴾[25] سلام می‎کنند: ﴿سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾ باادب می‎آیند با احترام می‎آیند، خیلی آرام روح را قبض می‎کنند. در هنگام دعوت به بهشت هم ﴿سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدین‏﴾.[26] اما ﴿الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ﴾[27] این در دو جای قرآن دارد که ﴿الْمَلاَئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ﴾. خدا غریق رحمت کند مرحوم آیت الله شاه‎آبادی، استاد امام(رضوان الله علیهما) را، این رساله‎ای دارد به نام رشحات، یک تعبیر لطیفی دارد درباره اینکه چطور ملائکه پشت اینها را می‎زنند و چطور صورت اینها را می‎زنند؛ ﴿إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلاَئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ﴾ هم پشت اینها را می‎زنند هم صورت اینها را. تعبیرشان این است که فرشته‎هایی که مسئول این عالم‎اند می‎بینند این عمری تلف کرده و نعمت‎های الهی را بیجا مصرف کرده و کاری نکرده با روی سیاه و دست خالی دارد می‎رود پشتش را محکم می‎زنند این را از دنیا بیرون می‎کنند. فرشتگان آن عالم می‎بینند که عمری در دنیا وقت صرف کرده با دست خالی دارد می‎آید، صورتش را می‎زنند. صورت زدن از فرشته‎های آن عالم است زدن به پشت از فرشته‎های این عالم است؛ تناسب هم دارد ﴿إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلاَئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ﴾. «علی أیّ حال» درباره این گروه دو جای قرآن چنین خبری داده است، اما درباره آنها فرشته‎ها می‎آیند سلام عرض می‎کنند: ﴿سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾. اینها خیلی رقیق و به آرامی جان را می‎گیرند، مثل اینکه یک دسته گلی را انسان می‎بوید، آرام و راحت می‎شود. اما برای یک عده با فشار است. این ﴿النَّاشِطاتِ﴾ آن ﴿النَّازِعاتِ غَرْقاً﴾ با فشار گرفتن و آن ﴿وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً﴾ با رقّت گرفتن تطبیق شده است بر ملائکه‎ای که بعضی‎ها کار را به شدت انجام می‎دهند درباره کفار و منافقین، بعضی‎ها با رقّت و لطف و صفا و وفا انجام می‎دهند درباره مؤمنین که این تقسیم‎ها شده؛ البته از طریق لغت هم باز بحث‎های جزئی خواهد شد. ﴿وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً ٭ وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً ٭ وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً﴾؛ «سبح» می‎دانید آن روشِ رفتن رقیق است ﴿کُلٌّ فی‏ فَلَکٍ یَسْبَحُونَ﴾[28] این است در ماهی‎ها که آرام آرام در دریا حرکت می‎کنند سبح می‎کنند و اصل حرکت را هم سبح می‎کنند ﴿إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلا﴾.^[29] ﴿فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً﴾ این دو قسم با «فاء» عطف شده است و مدبرات امرند جامع همه آنهاست اینها هم تدبیر می‎کنند، ولی این مدبرات، غیر از آنها باید باشد گرچه کل اینها جزء مدبرات‎اند.

طبق این سوگندهای پنج‎گانه چه؟ ﴿یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ﴾؛ جهان می‎لرزد، جهان‎لرزه است سخن از زمین‎لرزه نیست ﴿إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ‏ءٌ عَظِیمٌ﴾[30] کجا می‎لرزد؟ یعنی زمین می‎لرزد یا ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾[31] است آسمان و زمین می‎لرزند، جهان‎لرزه است. این زلزله یک ثانیه یا یک دقیقه نیست، پس‎لرزه‎های سنگین دارد که ﴿یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ٭ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾، پس‎لرزه‎های سنگین یعنی کلّ زمین می‎لرزد دوباره می‎لرزد، سه باره می‎لرزد، آن دومی یا سومی یا چهارمی و پنجمی در ردیف اولی و دومی قرار می‎گیرند ﴿تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾ تا کل صحنه عوض بشود.

در آن روز یک عده آرام هستند آرامِ آرام هستند؛ یک عده ﴿قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ ٭ أَبْصارُها خاشِعَةٌ﴾؛ اینها می‎گویند اوضاع چه خبر است باز هم ما می‎خواهیم برگردیم دنیا؟ از دنیا به «حافره» یاد شده است. «حافره» این است کسی که راه می‎رود جایی را حفر می‎کند اثرِ قدم می‎گذارد به قول زمخشری.[32] می‎گویند ما دوباره باید باز برگردیم به دنیا چه خبر است؟ اینها که می‎گویند دوباره به دنیا برگردیم، منکر معادند خیال می‎کنند که انسان معاد است، یعنی «عود الی الدنیا» است؛ در حالی که «عود الی إلاصل» است؛ چون ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ‏﴾[33] نه «إنا إلی الدنیا راجعون»؛ رجوع به دنیا که نیست رجوع به اصل است، اصل هم همان مبدأ توحیدی است، قلوبشان لرزان، چشمانشان خاشع، حرفشان این است که آیا ما به «حافره» برمی‎گردیم؟

بعد هم می‎گویند ما که حالا استخوان شدیم، همان بخش پایانی سوره مبارکه «یس» که ﴿مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ﴾ جواب: ﴿قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ﴾.[34] قبلاً هم در سوره مبارکه «مرسلات» داشتیم که اینها بعضی‎ها مستحیل بودند بعضی مستبعِد، بعضی‎ها شاک بودند بعضی در ابهام. درباره مسئله معاد بعضی می‎گفتند محال است انسان دوباره زنده بشود ﴿یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ﴾[35] بعضی‎ها استبعاد می‎کردند، بعضی‎ها شک بودند ﴿هُمْ فی‏ شَکٍّ﴾ کذا بعضی هم ابهام داشتند و درست نمی‎فهمیدند ﴿أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً ٭ قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ﴾ اگر خوب بود چرا ما بیرون بردند، اگر بد بود چرا دوباره می‎خواهند برگردانند یک چنین ابهامی دارند اینها. بعد می‎فرماید: ﴿فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ ٭ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ﴾ با یک زجرة و تشر همه اینها وارد صحنه معاد می‎شوند. حالا مفردات آن باید توضیح داده بشود.

«و الحمد لله رب العالمین»