أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ ظِلالٍ وَ عُیُونٍ (41) وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ (42) کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (43) إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ (44) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ (45) کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلیلاً إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ (46) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ (47) وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (48) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ (49) فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (50)﴾

سوره مبارکه «مرسلات» که در مکه نازل شد و ترجیع‎بندگونه آن هم درباره خطر دامنگیر اهل تکذیب است، صدرش با سوگندهای خاص شروع می‎شود و محور اصلی آن هم اثبات مسئله معاد است. در جریان اثبات معاد، ضمن بیان خالقیت ذات اقدس الهی که «کان تامه» است که ﴿اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ﴾[1] و بیان نظم ریاضی عالم است که «کان ناقصه» است که فرمود: ﴿فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ﴾؛[2] چون ﴿کُلُّ شَی‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾[3] است ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ﴾[4] است هیچ چیزی از اندازه بیرون نیست.

 در بحث‎های قبل ثابت شد که طرزی ذات اقدس الهی نظام عالم را آفرید که این نظام، نظام ریاضی است این ﴿مَا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِن تَفَاوُتٍ﴾[5] که گذشت یعنی هر چیزی سرجای خودش است و اگر کسی خیانتی کرد چیزی را از جایش برداشت به هر حال رسوا می‎شود چرا؟ چون آنچه را که برداشت باید به هر حال در جایی بگذارد و مصرف کند هیچ جای عالم جای آن نیست مثل حلقات ریاضی است؛ در حلقات ریاضی اگر کسی عدد هشت را بین هفت و نُه بردارد اختلاس کند یا نجومی کند در جیبش پنهان کند این در کجا می‎خواهد صرف کند؟ هر جا صرف بکند رسوا می‎شود. این طور نیست که اگر خلافی کرد حرف خلافی زد کار خلافی کرد بگوید گذشت، به هر حال این کار می‎خواهد جایی را پیدا کند پنجاه سال هر جایی باشد یک روز به هر حال می‎خواهد از آن استفاده کند. هر زمان هر مکان بخواهد از این عدد هشت استفاده کند رسوا می‎شود، چون جای این فقط همان جای اولی بین هفت و نُه است باید سرجایش باشد این قدر عالم منظم است. فرمود: ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ﴾، ﴿کُلُّ شَی‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾ همه بر اساس مسائل هندسه و ریاضی است؛ حالا اگر کسی اختلاس کرد فرق نمی‎کند یا مال یا حق یا حرف، حرف بیجایی زد به هر حال رسوا می‎شود، دروغی گفت رسوا می‎شود؛ مثل اینکه این عدد هشت را بین هفت و نُه بردارد در جیبش قایم کند کجا می‎خواهد صرف بکند؟ هیچ جای عالم جای این حرف نیست جای این عدد نیست این قدر عالم منظم است؛ حالا یا زود یا دیر، هیچ ممکن نیست کسی خلاف بکند و رسوا نشود چرا؟ چون نظیر این حلقات که فرمود ما با اندازه عالم را آفریدیم. در بعضی از روایات هم ذات اقدس الهی به عنوان مهندس وصف شده است[6] که قبلاً به عرض شما رسید این کلمه مهندِس نظیر مُدَحرِج نیست که رباعی مجرد باشد «هَندس یُهندس مُهندس» مثل «دَحرج» از این قبیل نیست این «هَندسه» معرّب «اندزه» است اندزه مخفف اندازه است این فارسی معرّبی است می‎شود مهندس. اما «قَدَر قادر مقدار» اینها عربی خالص است فرمود: ﴿کُلُّ شَی‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾، ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ﴾؛ لذا هر کسی حرف بیجا بزند رسوا می‎شود کار بیجا انجام بدهد رسوا می‎شود چون اینجا جایش نیست. اگر اینجا جایش نیست کسی این حرف را زد به هر حال روی دستش می‎ماند این قدر عالم منظم است؛ لذا فرمود: ﴿فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ﴾. اگر این ثلاثی مجرد هم به معنای اندازه‎گیری باشد ﴿فَنِعْمَ الْقادِرُونَ﴾ یعنی «نِعم المقدِّرون»؛ اما اگر به این معنا نیامده باشد همان ﴿فَنِعْمَ الْقادِرُونَ﴾ یعنی ما قدرتمندیم که جهان را ریاضی‎گونه خلق کنیم. حالا برخی از حکماء نظیر ابوریحان بیرونی یک طور حرف می‎زنند، بعضی‎ها سبک دیگری سخن می‎گویند. از ابوریحان نقل شد عالم به قدری زیباست که اگر حرف دربیاید می‎شود موسیقی. موسیقی مستحضرید جزء فنون ریاضی است در فلسفه. اینکه می‎بینید یک مارش عزا می‎زنند چه مشرق چه مغرب همه گریه می‎کنند برای اینکه می‎دانند این آهنگ عصب گریه را تحریک می‎کند، آن آهنگ عصب خنده را تحریک می‎کند؛ این طور نیست یک نوازندگی باشد این مثل مسئله ریاضی است هندسی است کار آسانی نیست. عظمت فارابی در این است که مهم‎ترین کتاب او همین کتاب موسیقی است؛ اگر لهو و لعب باشد که می‎شود محرَّم، اگر نباشد بر اساس اصول ریاضی، تمام اعصاب یعنی اعصاب را باید شناسایی بکنند کدام عصب با کدام آهنگ حرکت می‎کند یا به طرف خنده یا به طرف گریه باید شناسایی بکنند، از دقیق‎ترین مسائل ریاضی است و عظمت فارابی هم در همین است کار آسانی نیست نظیر طب و اینها نیست که با تجربه، آزمایشگاه موش و امثال موش حل بشود. ایشان نظرش این است که عالم اگر به حرف دربیاید می‎شود موسیقی، از بس زیباست. دیگران گفتند عالم به قدری منظم است که اگر ترسیم بشوم می‎شود ریاضی و حساب.

 این آیه که دارد ﴿ما تَری‏ فی‏ خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ﴾؛ یعنی فوت! چیزی جایش خالی است هر چیزی سر جای خودش است. اگر کسی مال کسی را گرفت حق کسی را گرفت حکم کسی را گرفت این در دستش می‏ماند یک روز رسوا می‏شود؛ برای اینکه کجا می‏خواهد صرف کند؟ این قدر عالم منظم است و چون این چنین است فرمود بهترین قادر و نیرومندترین قادر ما هستیم. اگر این ثلاثی مجرد به معنای اندازه‏گیری باشد که قادرون همان مقدّرون است، اگر نباشد ما بگوییم قادرون به معنای «مقدّرون» است مقداری تکلف دارد گرچه برخی‏ها نقل کردند «فی قرائة علی علیه السلام» یا قرائت دیگران این «مقدّرون» هم قرائت شده است؛[7] این راجع به ﴿فَنِعْمَ الْقادِرُونَ﴾.

 اما درباره اینکه آخرت، باطن دنیاست این «اشراط الساعة»ای که ذکر شده است ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾[8] از آن به بعد ﴿وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ ٭ وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ﴾[9] که امر زمانی است اگر آخرت، باطن دنیاست که متزمن نیست تا شما آثار زمانی را بازگو کنید. پاسخ آن این است که اینها اشراط ساعت است برای این طرف است؛ یعنی قیامت که باطن عالم است اگر بخواهد ظهور کند ظاهر عالم باید رخت بربندد، چه موقع ظاهر عالم رخت برمی‏بندد؟ ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾، ﴿وَ إِذَا الْجِبالُ﴾ کذا ﴿وَ إِذَا الْجِبالُ﴾ کذا[10] این طرف زمانی است. پس اگر آن مطلب هم ثابت بشود که قیامت باطن دنیاست قبل از اینکه آن باطن ظاهر بشود این ظاهر بخواهد فروپاشی کند زمان دارد.

مطلب بعدی آن است که این جریان ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾ تکرار نیست؛ نظیر سوره مبارکه «الرحمن» است که تکرار نیست چون اگر یک نعمت باشد چند بار گفته بشود: ﴿فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ﴾[11] این تکرار است؛ اما اگر چند نعمت باشد در برابر هر نعمتی گفته بشود ﴿فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ﴾ تکرار نیست این نعمت است چرا تکذیب می‏کنید؟ آن نعمت است چرا تکذیب می‏کنید؟ اینجا هم ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾ در برابر هر دستور، در برابر هر حکم تازه‏ای که بیان فرمود، ده مورد در این سوره مبارکه فرمود: ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾، حالا «ویل» یا به معنی چاه است یا به معنی کوبه است هر چه هست صبغه عذابی دارد پس تکراری در کار نیست.

اما این مسئله که فرمود: ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ﴾؛ برای اینکه روشن بشود قیامت هم بهشت دارد هم جهنم دارد هم پاداش دارد هم کیفر دارد بخش کوتاهی در این سوره مبارکه «مرسلات» درباره پاداش متّقیان است. درباره متقیان یک بیان نورانی از امام باقر(سلام الله علیه) است که فرمود: اگر درهای آسمان و زمین به روی بنده‏ای بسته باشد او اهل تقوا باشد خدا او را نجات می‏دهد.[12] آنچه الآن شما می‏بینید مشکل جامعه ایران شیعی را نجات داد همین تحمل او در برابر این تحریم‏هاست این تحریم خیلی کمرشکن است؛ از طرفی هم خیانت‏های داخلی کمرشکن است اختلاس داخلی و نجومی داخلی کمرشکن است از طرفی هم تحریم‏ها کمرشکن است اما به هر حال ایران راست‏قامت ایستاده است. یک بیان نورانی مرحوم کلینی در جلد هشت کافی از اهل بیت در حضور اهل بیت نقل کرده است که آن بیان خیلی درس‏آموز است. وقتی خواستند اباذر را از مدینه تبعید کنند دستور باطلی رسید که هیچ کس اباذر را بدرقه نکند ولی وجود مبارک حضرت امیر اعتنا نکرد حسینی(سلام الله علیهما) هم حضور داشتند، برخی از اصحاب خاص حضرت هم حضور داشتند. اباذر را تا مرز مدینه بدرقه کردند وقتی خواستند او را به ربذه تبعید کنند. ربذه یک منطقه بسیار ضعیفی است بین مدینه و مکه که الآن کسی بخواهد چهار تا بز داشته باشد آنجا را اداره کند سخت است چه برسد به آن روز، خیلی کم‏آب است خیلی سخت است. قبر مطهر اباذر هم در آن سنگ‏هاست اثری از قبر نیست ولی می‏دانند که اینجا قبر اباذر است. وقتی خواستند او را تبعید کنند هر کدام از این ذوات قدسی وجود مبارک حضرت امیر امام حسن امام حسین(علیهم السلام) فرمایشی فرمودند. بعد توصیه کردند او را به صبر و بردباری. ظاهراً این را خود اباذر گفت آن هم در حضور حجت الهی گفت و اگر این حرف اغراق بود یا مورد قبول نبود آنها اعتراض می‏کردند. حرف اباذر این است که من در مکتب شما این را آموختم که اگر هیچ قطره بارانی از بالا نیاید و بستر زمین نظیر مس یک فلز گداخته باشد که هیچ علفی از روی زمین نروید من معتقد هستم که خدا می‏تواند رازق باشد؛ یک چنین اعتقادی حق است و آدم راحت است، این آدم را نجات می‏دهد همین طور هم بود و وجود مبارک حضرت امیر این را تصدیق کرد؛[13] منتها ما همین مقداری که بلدیم عمل بکنیم و بین ما خلافی نباشد اختلاسی نباشد، بانک‏های ما تشکیلات ما مسئولین ما همین مقداری که هست یقیناً خدا رفاه همه را تأمین می‏کند این فایده قرآن کریم است این فایده مائده الهی است. در ذیل آیه: ﴿وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً ٭ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾[14] از وجود مبارک امام باقر حدیث است که اگر تمام درها بسته باشد خدا نجات می‏دهد چون درها در برابر خدا که بسته نیست، او ﴿عَلی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ﴾[15] است. وقتی هاجر به ابراهیم(سلام الله علیهما) گفت «الی من تدعونا»، حالا موقع خداحافظی شد. آنجا هیچ ـ به نحو سالبه کلیه ـ هیچ جا برای زندگی نبود آن اطرافیان که دامداری داشتند و باغداری داشتند فاصله‎های خیلی زیاد اصلاً می‎دیدند پرنده‎ای در فضای مکه پرواز نمی‎کند برای چه چیزی پرواز کند؟ کجا برود؟ نه آبی آنجا هست نه علفی است نه زندگی است؛ پرنده به هر حال یک جایی می‎رود که آبی بنوشد. بعد از یک مدتی دیدند که پرنده‎ها حالا پرواز می‎کنند روی سر مکه آنجا هم رفت و آمد دارند. هاجر(سلام الله علیها) به وجود مبارک ابراهیم خلیل گفت شما حالا مأموریت پیدا کردی من و اسماعیل را اینجا گذاشتی می‎خواهی بروی بسیار خوب، «إِلَی مَنْ تَدَعُنَا» به چه کسی می‎سپاری؟ اینجا احدی که نیست نه آبی است نه زندگی است به چه کسی می‎سپاری داری می‎روی؟ وجود مبارک خلیل حق که «خلیل من همه بت‎های آزری بشکست»؛[16] گفت «إِلَی رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّة» این سرزمین به هر حال صاحبی دارد چه عقیده‎ای است! او هم گفت چشم. این باور کردنی نیست، احدی در این سرزمین نیست. بعد وقتی که ناله این کودک درآمد این «هَلْ بِالْبَوَادِی مِنْ أَنِیس‏»[17] بین صفا و مروه چند بار گشت زیر پای اسماعیل چشمه زمزم جوشید، الآن بیش از چهارهزار سال است الآن ما که در منطقه‎های تابستانی می‎رویم کناره‎های دماوند، این شهر دماوند دامنه کوه دماوند است. سالی که برفش کمتر باشد این چشمه خشک می‎شود با اینکه چند قدمی قله است برف فراوان می‎آید باران زیاد می‎آید، منتها اگر یک قدری سالی یک قدری کمتر باشد این خشک می‎شود. مکه که جای برف و تگرگ و باران زیاد نیست این خداست. اینکه به نسیه وعده نمی‎دهد اینکه به چیزی شده وعده می‎دهد فرمود: «إِلَی رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیَّة» این سرزمین به هر حال صاحبی دارد، به صاحبخانه دادم، به صاحب این سرزمین دادم. پس همان بیان نورانی که مرحوم کلینی در حضور وجود مبارک حضرت امیر رخ داد او را نقل کرد این می‎شود حق؛ هم این جریان و اصل کلی هم این است که ﴿وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً ٭ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾. کمی ما مقاومت بکنیم و قدری مسئولین به عقل و عدل بیایند این کشور بهشت است چون همه چیز در آن هست. غرض این است که اگر کسی ـ خدای ناکرده ـ مقداری از بیت‎المال بگیرد این در دستش می‎ماند. این شخص اگر از جهنم نمی‎ترسد از آبروریزی بترسد؛ این طور نیست که یک وعده خشک و خالی باشد. فرمود عالم مثل حلقات ریاضی است اگر کسی ـ خدای ناکرده ـ این عدد هشت را که بین هفت و نُه است بگیرد در دستش می‎ماند یک روز بعد از فلان اختلاس در می‎آید نجومی در می‎آید رسوایی در می‎آید. فرمود: ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ﴾[18] با هندسه با اندزه. حرف همین طور است نگاه همین طور است مال همین طور است حق همین طور است حکم همین طور است.

 اما درباره مردان باتقوا: ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ ظِلالٍ وَ عُیُونٍ﴾ سایه نیست که مثلاً آفتابی باشد به درختی بتابد سایه‎ای داشته باشد، اما هوا و فضای او سایه‎گونه است، معطر است خنک و معتدل است هر جا بخواهند چشمه است که خدای غریق رحمت کند امین الاسلام را ذیل آن این روایت را نقل کرد که این ﴿یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً﴾[19] فرمود این طور نیست که مثل دنیا باشد که انسان تابع چشمه باشد الآن کسی بخواهد چادری بزند خانه‎ای بسازد ویلایی بسازد به هر حال می‎بیند چشمه کجاست تابع چشمه است. در بهشت چشمه تابع اراده اهل بهشت است زیرا چشمه را او تفجیر می‎کند، همین که با دست اشاره کرد چشمه می‎جوشد: ﴿یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً﴾، نه اینکه چشمه‎ای است و او می‎رود کنار چشمه زندگی می‎کند هر جا او بخواهد چشمه می‎جوشد.[20] فضای بهشت که ﴿فی‏ ظِلالٍ﴾ است، عیون آن هم این چنین است؛ منتها عیون را قرآن کریم طبقه‎بندی کرده و دسته‎‎بندی کرده بعضی از عین‎ها متوسط‎اند بعضی خیلی قوی‎اند و غنی‎اند و آبش بالاتر است و این آب‎ها را هم تقسیم کرده که ابرار از کدام چشمه می‎نوشند مقرّبین از کدام چشمه می‎نوشند، ابراری که صبغه تقرب دارد از کدام چشمه می‎نوشند. فرمود این چشمه‎ها مشخص است فلان چشمه مخصوص ابرار است فلان چشمه مخصوص مقربین است آن ابراری که به طرف مقربین مایل‎اند اینها ﴿یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً﴾،[21] «مزاجها» نه یعنی طعم آن طعم کافور است. این «عیناً» بیان این «کافور» است چشمه‎ای است به نام کافور مقداری از آن چشمه کافور را ممزوج می‎کنند در قدحِ این، ﴿کانَ مِزاجُها﴾ یعنی بخشی از آن چشمه ممزوج می‎شود به این. خالص آن چشمه مخصوص مقربین است؛ تسنیم همین طور است «عین نضّاخ» همین طور است کافور همین طور است، تمام این چشمه‎ها طبقه‎بندی شده است که چه کسی خالصش را می‎نوشد چه کسی ممزوج آن را می‎نوشد فرق بین ابرار و مقربین چیست؟ فرق بین این چشمه‎ها چیست؟ ولی به هر حال عیون است چون متقین همه شامل ابرار می‎شود هم شامل مقربین می‎شود.

 ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ ظِلالٍ وَ عُیُونٍ ٭ وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ﴾. یک بیان نورانی از امام رضا(سلام الله علیه) است که به حضرت عرض کردند درباره درخت حضرت آدم یا آن خوشه درخت مشخص نیست که به هر حال گندم است خرما است انگور است؛ چند تا روایت نقل شده است حضرت فرمود همه درست است؛[22] برای اینکه درخت بهشت مثل درخت دنیا نیست که درخت انگور فقط انگور بدهد به اراده بهشتی میوه می‎دهد اگر او خواست این درخت سیب بدهد سیب می‎دهد اگر خواست این درخت انگور بدهد انگور می‎دهد، این طور نیست که آنجا یک درختکاری خاصی باشد تابع موادی باشد تابع زمان و زمینی باشد.

 ﴿کُلُوا وَ اشْرَبُوا﴾ این اباحه است یعنی هر طوری که شما بخواهید در اختیار شماست میل کنید از قدحش استفاده کنید منتها آدم آنجا به ثبات می‎رسد درک مسئله بهشت که حریم خصوصی ماست ما هستیم و ابدیت ما. اگر یک میلیارد سال و دو میلیارد سال بود یک حساب دیگر داشتیم ما هستیم که هستیم که هستیم که هستیم. بنابراین فکر ابدی کار ابدی لازم است. کاری که برای این دنیا باشد آن آقا خوشش بیاید آن آقا بپسندد اینها آنجا خریدار ندارد فقط کاری که الهی باشد می‎ماند چون باید ابدی باشد. چیزی که غیر الهی باشد رفتنی است آنجا جایش نیست؛ ما هستیم و ابدیت ما! مرگ را می‎میرانند به صورت کبش املح درمی‎آید،[23] مرگ مرده شد دیگر مرگی نیست یعنی انتقالی نیست؛ منتها ما ابدی بالغیر هستیم ذات اقدس ابدی بالذات است. خیلی حرف است که ما یک موجود ابدی بشویم و هیچ مرگی هم درباره ما نباشد، جز کار ابدی انسان را در آن عالم ابد نجات نخواهد داد.

 ﴿إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ﴾ اختصاصی به شما ندارد امم قبل هم همین طور بودند ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾؛ حالا این برای  دنیای مکذبین است: ﴿کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا﴾؛ هر چه می‎خواهید بخورید بخورید هر چه می‎خواهید لذت ببرید لذت ببرید اما ﴿قَلیلاً﴾. در بخش‎های دیگر فرمود: ﴿کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ﴾[24] این بیان نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) خیلی راهگشا بود که حضرت فرمود در فضل علم همین بس که خدای سبحان علما را با ملائکه یکجا ذکر می‎کند در همان اوایل سوره مبارکه «آل عمران» که ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ﴾؛[25] بقیه در این روایت نیست،[26] ولی بقیه را می‎شود از روایت فهمید که اگر این قِران ارزش‎آور است، مقارنه عالِم و فرشته ارزش‎آور است، مقارنه بهره‎وران از طبیعت با دام هم اعلام خطر است؛ آنجا دارد: ﴿کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ﴾، ﴿مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ﴾[27] این باید بداند که چه خبر است قدری خودتان بخورید قدری به دام‎هایتان بدهید پوستش برای دام شماست مغز این خربزه برای خود شما! این باید بفهمد این آیه چه می‎خواهد بگوید ﴿کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ﴾، ﴿مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ﴾. این ﴿کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا﴾ هم از همان قبیل است ﴿کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلیلاً إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ﴾ برای اینکه چیزی را باور ندارید ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾.

 ﴿وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ﴾ اگر این مربوط به دنیا باشد این ناظر به آن است که کفار همان طوری که به اصول مکلف‎اند به فروع هم مکلف‎اند؛ البته احتیاجی به این آیه نیست آیات فراوانی گذشت که در قیامت به کفار می‎گویند چرا فلان اطاعت را نکردی؟ فلان عمل را انجام ندادی؟ فلان روزه را نگرفتی؟ فلان نماز را نخواندی؟ این معلوم می‎شود طبق آیات فراوان قرآن کریم که کفار همان طوری که به اصول مکلف‎اند به فروع هم مکلف‎اند؛ اما این آیه خیلی شفاف و روشن نیست که آیا ما در دنیا به اینها می‎گوییم: ﴿ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ﴾ این معلوم می‎شود که اینها در دنیا مکلف به فروع‎اند، همان طوری که به اصول مکلف‎اند یا اگر نه در قیامت بگوییم: ﴿ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ﴾ یعنی تمثل خضوع باشد؛ این دلیل نیست که اینها به فروع مکلف‎اند و اگر سومی باشد یعنی در قیامت بفرماید ما به اینها در دنیا گفتیم ﴿ارْکَعُوا﴾ اینها رکوع نمی‎کردند باز هم دلیل است بر اینکه اینها به فروع مکلف‎اند همان طوری که به اصول مکلف‎اند.

«فهاهنا امورٌ ثلاثة»؛ اگر این آیه مستقیماً ناظر به دنیا باشد پس اینها به فروع مکلف‎اند، اگر در قیامت خدا بفرماید که ما در دنیا به اینها گفتیم رکوع کنید اینها رکوع نمی‎کردند معلوم می‎شود به فروع هم مکلف‎اند؛ اما اگر در قیامت به آنها بگویند شما رکوع کنید یعنی خضوع کنید که نشانه خضوع دنیایتان باشد اینها اهل این نیستند این معلوم می‎شود که اصل خضوع در برابر خدای واحد معیار است این می‎شود اصل خضوع توحیدی نه خضوع عبادی در برابر سجود. اما اگر این آیه ظهور نداشته باشد آیات فراوانی قبلاً گذشت که اینها درباره حجاب، درباره بسیاری از مسائل، قرآن کریم دارد که اینها هم مثل اصول مکلف‎اند. ﴿وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ ٭ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾.

 ﴿فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ﴾ اینها چه معجزه‎ای می‎خواهند بالاتر از قرآن کریم باشد؟ اسرار غیبی را که گفته تحدی عالمی کرده فرمود جن و انس جمع بشوید کتابی مثل این بیاورید ما که حرفی نداریم شما که قصاید فراوانی دارید و ادیبانه قصیده میسرایید یک سوره مثل این بیاورید دعوایی نداریم. عظمت قرآن کریم این است که این حبل متین است. بارها به عرض شما رسید که قرآن آن طوری نازل نشده که باران نازل می‎شود آن طوری نازل شده است که حبل متین را می‎آویزانند. یک نزول به معنای انداختن است مثل اینکه باران قطراتش را می‎اندازند به زمین. یک نزول به معنی آویختن است نه انداختن مثل آن بزرگواری که طناب دستش است این طناب را از بالا می‎اندازد به زمین؛ انزال این طبق بیان نورانی حضرت امیر در نهج تجلی است نه تجافی.[28] باران تجافی دارد وقتی بالا است پایین نیست وقتی پایین است بالا نیست باران را به زمین انداخت اما قرآن را به زمین آویخت. اینکه فرمود: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ﴾[29] یعنی چه؟ حبل یعنی طناب. اعتصام کدام طناب نجات‎آور است؟ این طناب انداخته که کنار مغازه است این مشکل خودش را حل نمی‎کند شما ببینید این را محکم بگیرید این چه چیزی را حل می‎کند برای شما؟ اما اگر این آویخته باشد یک طرفش به دست خدای سبحان باشد یقیناً نجات‎بخش است. فرمود: ﴿وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً﴾؛ برای اینکه این بالایش ﴿لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ﴾[30] پایینش عربی مبین است، شما هر جایش را بگیرید به هر حال به این حبل تمسک کردید که ناگسستنی است؛ بعد می‎فرماید که شما به این قرآن اگر ایمان نیاورید در پناه این قرآن زندگی نکنید، در پناه چه چیزی می‎خواهید زندگی کنید؟ این است که کل عالم را دارد اداره می‎کند از کل عالم دارد خبر می‎دهد و این روایت را مرحوم کلینی(رضوان الله تعالی علیه) نقل کرد که قرآن وقتی وارد محشر می‎شود تشریف می‎آورند، همه صف می‎کشند می‎گویند این کیست؟ این کیست؟ خیال می‎کنند این جزء شهداست می‎بینند از صف شهدا می‎گذرد، خیال می‎کنند این جزء اولیا است می‎بینند از صف اولیا می‎گذرد خیال می‎کنند این جزء ائمه است از صف ائمه می‎گذرد، خیال می‎کنند این جزء انبیا است از صف انبیا می‎گذرد این روایت نورانی بسیار لطیف است مرحوم کلینی نقل کرده است وقتی قرآن در صحنه قیامت تشریف می‎آورد.[31] فرمود شما اگر به قرآن ایمان نمی‎آورید به چه چیزی می‎خواهید ایمان بیاورید؟ کل این زمان و زمین را قرآن کریم در بردارد چنین کتابی است. شما می‎دانید انبیا مصدق یکدیگرند درست است، سلسله انبیای ابراهیمی می‎فرماید: ﴿مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ﴾^[32] درست است؛ اما درباره ذات مقدس پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) گذشته از تصدیق یک چیز دیگر هم دارد به برکت همین قرآن فرمود: ﴿مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ﴾ وجود مبارک پیغمبر حرف‎های انبیای قبلی را تصدیق دارد، بله! اما بیانی دارد مخصوص پیغمبر که نسبت به قرآن کریم است فرمود: ﴿وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ﴾^[33] او تنها مصدِّق نیست. اگر وجود مبارک پیغمبر همینه، سیطره و سلطنت دارد نسبت به انبیا، برای اینکه قرآن سلطنت دارد نسبت به تورات و انجیل و صحف ابراهیم و مانند آن. ﴿وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ﴾ این هیمنه مختصّ قرآن است این هیمنه مختصّ اسلام است این هیمنه مختصّ وجود مبارک پیغمبر است قهراً این هیمنه مختصّ اهل بیت(علیهم السلام) است قهراً این هیمنه مختصّ ﴿لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ﴾ است که امیدواریم ـ إن‎شاءالله ـ به برکت ظهور آن حضرت این تجلی نصیب همه بشود.

«و الحمد لله رب العالمین»