أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً (1) فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً (2) وَ النَّاشِراتِ نَشْراً (3) فَالْفارِقاتِ فَرْقاً (4) فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً (5) عُذْراً أَوْ نُذْراً (6) إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ (7) فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ (8) وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ (9) وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ (10) وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ (11) لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ (12) لِیَوْمِ الْفَصْلِ (13) وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ (14) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ (15)﴾.

قرآن کریم گذشته از اینکه معجزه است نظم خاصی را هم به همراه دارد. کتاب‎ها یا علمی است یا اخلاقی و تزکیه‎ای است یا در رشته‎های دیگر است. قرآن کریم هم برای تعلیم است هم برای تزکیه که فرمود: ﴿وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِم﴾؛[1] این یک اصل.

اصل دیگر این است که کتاب‎های علمی فقط با برهان همراه است، شما این فقه را که می‎خوانید اصول را که می‎خوانید علوم دیگری را که می‎خوانید یا آن عزیزانی که در دانشگاه زمین‎شناسی دارند، آسمان‎شناسی دارند، ریاضی دارند، تجربی دارند، در مطالب علمی جا برای قسم نیست که کسی قسم یاد بکند که ضرب فلان در فلان «و الله» نتیجه آن فلان است قسم در جای علمی نیست. تنها حرفی که در کتاب‎های علمی و مطالب علمی مسموع و مقبول است برهان است. در فقه کسی قسم یاد بکند که مضمون فلان آیه این است یا مضمون فلان سوره این است، این رسم نیست، پذیرفته هم نیست. حرف اساسی علم را برهان می‎زند؛ اما قرآن کریم این چنین نیست، در عین حال که در متن مطالب عمیق علمی برهان اقامه می‎کند آن را با قسم تأیید می‎کند، این سابقه ندارد که یک کتاب علمی حالا شما یا فلسفی یا کلامی یا ریاضی یا زمین‎شناسی یا طبّی قسم یاد بکنید، قسم درباره مسایل علمی نیست. در بخش تزکیه هم همین‌طور است کسی بخواهد روان‎‎شناسی، تهذیب نفس و مانند آن این باید دلیل اقامه کند که فلان صفت با روح سازگار نیست یا با جامعه سازگار نیست.

 وجود مبارک پیغمبر(علیه و علی آله آلاف التحیة و الثناء) یک حدیث نورانی که بعضی از بزرگان که اربعین نوشتند، این جزء آن چهل حدیث است. مستحضرید این اربعین‎نویسی‎ها بر اساس آن تخصصی که افراد دارند بعضی‎ها چهل حدیث در فقه، بعضی چهل حدیث در تفسیر، بعضی چهل حدیث در اخلاق؛ این بزرگوارها چهل حدیث در معارف توحیدی و عرفانی نوشتند. یکی از آن احادیث این است که وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با هر کسی حرف می‎زند با تمام رخ حرف می‎زند، نیم‌رخ حرف نمی‎زد، منتظر باشد که مثلاً دوربین کدام طرف است که به آن طرف را نگاه کند؛ این یک ادب اخلاقی است که حضرت با هیچ کس حرف نمی‎زد، مگر با تمام رخ، یک گوشه چشمش جای دیگر باشد، یک گوشه صورتش جای دیگر باشد، این حرمت مخاطب محفوظ نیست، «کان إذا تکلم باحد باشره بتمام وجهه»،[2] این ادب پیغمبر بود هر کس بود یک گوشه چشم آن طرف را نگاه بکند یک گوشه چشم این طرف را نگاه کند مواظب باشد دوربین کدام طرف است، این‌طور نبود. این یک عظمت اخلاقی است، احترام گذاشتن به مخاطب است، او دارد با شما حرف می‎زند شما هم دارید با او حرف می‎زنید، یک گوشه چشمتان جای دیگر باشد این سازگار نیست، این یک ادب اخلاقی است.

قرآن این‌طور است؛ یعنی مسئله علم را با ادب آمیخته کرده است، علم را با قسم آمیخته کرد، این سابقه ندارد که کسی کتاب‎های علمی، مطلب علمی را شما این چهل جلد جواهر را ببینید، یک‌جا مثلاً وقتی مطلب علمی می‎خواهد بیان بکند بگوید «و الله» این است! این در فقه این حرف‎ها نیست، در اصول این حرف‎ها نیست، در علوم دیگر این حرف‎ها نیست، علمش جایش برهان است، قسم جایش نیست؛ اما ذات أقدس الهی در سنگین‎ترین مطالب علمی قسم یاد می‎کند؛ این برای بستن و ایجاد ربط وثیق بین علم و عمل است.

مطلب دیگر این است که در مطالب علمی هیچ وقت کسی نمی‎تواند بگوید من علاقه دارم این‌طور باشد. این کتاب‎های علمی که هر روز دست شماست، هیچ فقیهی، هیچ اصولی، هیچ متکلمی، هیچ حکیمی بگوید من علاقه دارم این‌طور باشد، من دلم می‎خواهد این‌طور باشد، اینکه به دلخواه نیست؛ اما قرآن کریم وقتی مطالب عمیق توحید را نقل می‎کند می‎گوید من می‎خواهم این‌طور باشد. می‎بینید وجود مبارک ابراهیم خلیل که ذات أقدس الهی او را به عنوان پدر همه ما معرفی کرد که ﴿مِّلَّةَ أَبِیکُمْ﴾[3] این ﴿مِّلَّةَ﴾ منصوب به اقراء است؛ یعنی «خذوا ملة» دین پدرتان را بگیرید، شما شناسنامه دارید، حلال‎زاده هستید؛ ﴿مِّلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِن قَبْلُ﴾ دین پدرتان را بگیرید، چرا این طرف و آن طرف می‎روید؟ حلال‎زاده هستید. وجود مبارک ابراهیم خلیل که «خلیل من همه بتهای آزری بشکست»^[4] وقتی برهان اقامه می‎کند، چه می‎گوید؟ می‎گوید شمس و قمر آمدند و رفتند، اینها رفتند ﴿لا أُحِبُّ الْآفِلینَ﴾^[5] من آن موجودی که گاهی هست و گاهی نیست و گاهی غروب دارد و اینها او را دوست ندارم، شما دارید برهان توحید اقامه می‎کنید، می‎خواهید برهان اقامه کنید که معبودی در عالم هست، من دوست ندارم و من دوست ندارم؛ یعنی چه؟ اما خلیل حق فرمود اصلاً خدا آن است که دل‌پذیر باشد آدم به او دل بسپارد و بپرستد خدا را ما برای چه می‎خواهیم؟ می‎خواهیم بگوییم یک خدایی هست؟ که فقط ثمره علمی دارد؟ آن که می‎شود یک کتاب علمی؛ اما این قرآن دیگر نمی‎شود، این وحی نمی‎شود. خدا آن است که آدم او را بپرستد از بس دوست دارد! چون تمام نعمت از اوست؛ حیات ما، ممات ما، رزق ما، سعات ما، آخرت ما، دنیای ما به اوست خدا آن است که محبوب باشد آن که محبوب نیست خدا نیست، محبّت هم طوری است که از جان ما نشأت می‎گیرد، جان ما به چه کسی علاقمند است؟ به بیگانه علاقمند است؟ یا به کسی که همه هویت ما در دست اوست؟ ﴿إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ﴾؛[6] بعد ﴿لا أُحِبُّ الْآفِلینَ﴾ من آنکه گاهی هست و گاهی نیست را دوست ندارم حالا بعد ذات أقدس الهی فرمود این حجت ماست به او دادیم: ﴿تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهیمَ عَلَی قَوْمِهِ﴾[7] این برهان ماست، اصلاً خدا آن است که محبوب باشد. ما فقط می‎خواهیم بگوییم خدایی هست؛ یعنی خالق هست کاری به ما ندارد؟ یا خدا هست و محبوب ماست؟ ببینید این تنسیق ظریف بین علم و عمل، بین علم و محبت و دوستی، این خصیصه قرآن کریم است. پس بین علم و عمل، بین تعلیم و تزکیه هماهنگ کرد، بین هر کدام از این دو تا یعنی هم تعلیم را با قسم هم تزکیه را با قسم دوخت، هم تعلیم را با دوستی دوخت؛ این دوخت و دوز و خیاطی قرآن کریم است.

جریان این چند سوره‎ای که به صورت مرسلات است یا به صورت نازعات است، این پنج قول در آن است که دو قولش رسمی است: یکی اینکه منظور از اینها فرشتگان‎اند که اقرب به ذهن همین است، یکی هم منظور بادهای گوناگون است، چون اینکه اقرب به ذهن است، برای اینکه ﴿فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً﴾ اینها که ذکرآورین‎اند، یادآفرین‎اند تذکره الهی‎اند، اینها همان فرشتگان‎اند. اگر این نسبت به فرشته‎ها باشد که مدبرات امرند چند سوره است که به همین است نظیر ﴿وَ الصَّافَّاتِ﴾^[8] نظیر ﴿النَّازِعاتِ﴾ نظیر ﴿السَّابِحاتِ﴾ اینهاست و اگر بادها باشد برای تدبیر عالم است، اگر فصول چهارگانه نبود یک فصل بود جا برای زندگی بود؟ اگر دائماً شب بود جا برای زندگی بود؟ فرمود اگر دائماً شب بود ﴿مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِضِیاءٍ﴾[9] اگر دائماً روز بود ﴿مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فیهِ﴾؛[10] دائماً روز بود زندگی تلخ بود، دائماً شب بود زندگی تلخ بود، این مقدار برای آسایش است، یک مقدار برای این است. دائماً یک فصل بود و بهار بود، زندگی تلخ بود باید زمستان سرد هم باشد که برفی بیاید، بارانی بیاید، تگرگی بیاید، ذخیره بشود چشمه‎ها و چاه‎ها پر بشود بعد در فصل‎های کشاورزی تأمین بشود، فرمود: ﴿وَ قَدَّرَ فِیهَا اقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ﴾[11] چهار فصل آوردیم که هر کدام ذخیره است، ما می‎خواهیم عالم را اداره کنیم، اقتصاد مردم، امنیت مردم، کشاورزی مردم، این چهار فصل باید باشد، این یک فصل باشد که این‌طور نیست؛ این می‎شود مدبّرات امر. این مدبّرات را ما خیال می‎کنیم که فقط برای انسان‎هاست. ببینید این اقوال پنج‎گانه عبارت از این است یک: مقصود قسم به فرشته‎هاست؛ دو: قسم به بادهای گوناگون است که هر کدام از اینها در تأمین اقتصاد ما سهم تعیین کننده دارند. اگر چنانچه نسیم اول نباشد بعد تندباد نباشد بعد این ابرها را تولید نکند بعد ابرهای تولید شده ازدواج نکنند، مگر هر ابری باران دارد؟ تا تلقیح نشود تا ازدواج نشود تا همسرداری نشود، باردار نشود، بار ندارد، ﴿وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ﴾^[12] گیاهان هم همین طورند تا نکاح نشود تا تلقیح نشود تا نطفه بندی نشود که میوه نمی‎دهد، اینها همه مأموریت دارند. فرمود: ﴿وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ﴾ یعنی تلقیح کننده، واکسن می‎زنند، این کار را کردیم، این هم بادها، آن هم ابرها کی ببارد؟ کجا ببارد؟ چقدر ببارد؟ این فرمود: ﴿نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ﴾^[13] فرمود دستور می‎دهیم؛ ابرها مگر ابر خودبخود حرکت می‎کند؟ یک موتوری می‎خواهد، یک رهبری می‎خواهد، یک راننده می‎خواهد، این بادهاست که این ابرها را جابجا می‎کند، کجا بروند؟ چقدر ببارد؟ این به تدبیر الهی است. فرمود اگر لیاقت نداشتند ما دستور می‎دهیم این ابرها در دریاها ببارند. این بیان نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) است در صحیفه سجادیه، دعا می‎کند خدایا! تابستان ما را تابستان زمستان ما را زمستان بهار ما را بهار، فصول ما را فصول قرار بده؛ یعنی به هر حال طوری باشد که ما باران به موقع آب و آفتاب به موقع کشاورزی به موقع، اقتصاد به موقع داشته باشیم، همه چیز تنظیم باشد آنجا فرمود ﴿نَسُوقُ الْماءَ﴾ ما ساقی هستیم، دستور می‎دهیم به وسیله باد این ابرها بروند، بروند. بروند آن جایی که باید سقی کنند، سیرآب کنند، آنجا ببارند ﴿نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ﴾ این کارها را می‎کنیم.

بنابراین اگر منظور از این چند عنوان فرشته‎ها باشند درست است، اگر منظور بادها باشد این هم سهم تعیین کننده در تأمین حیات مردم دارد، درست است؛ اما سه وجه دیگری که جناب فخر رازی نقل می‎کند این است که منظور از این عناوین عاصفات و ناشرات و اینها سلسله جلیله انبیا هستند که هر کدام مأموریتی دارند.[14] قول چهارم این است که اینها مربوط به آیات قرآن کریم‎اند که هر کدام از اینها امری دارند، نهی‎ای دارد، زجری دارد، بأسی دارد، وعده‎ای دارد، وعیدی دارد. قول دیگر این است که همه اینها مربوط به خاطراتی است که انسان‎ها دارند، گاهی انسان در حال قبض است، گاهی انسان در حال بسط است، این نمی‎داند که قبض و بسطش به دست کیست، گاهی خوشحال است، گاهی بدحال است، گاهی نگران است، گاهی مضطرب است، گاهی صابر است، گاهی شاکر است، نمی‎داند دست کیست؟ فرمود ما این حالات را می‎فرستیم. این بیان لطیف را ملاحظه بفرمایید در جریانی که «ان الله سبحانه و تعالی» «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ»[15] این یک چیزی است که همه ما شنیدیم، آیا این مخصوص حوزه‎های علمیه و دانشگاه‎ها و اینهاست؟ یعنی یک سلسله ملائکه هستند که فرّاش حوزه‎ها و دانشگاه‎ها هستند؟ که جناحشان و بالشان را پهن می‎کنند برای دانشمندان؟ یا نه، ملائکه‎ای هستند برای کشاورزی هم کار می‎کنند، ملائکه‎ای هستند برای دامداری هم کاری می‎کنند، ملائکه‎ای هستند برای کشتیرانی هم این کار را می‎کنند، ملائکه‎ای هستند برای هواپیمارانان و خلبانان هم همین کار را می‎کنند؟ تنها برای انسان نیست. او مدبرات امر است، او خدای گیاهان هم هست، خدای حیوانات هم هست، خدای بَرّ است، خدای بحر است؛ برای همه یک سلسله ملائکه‎ای است که مدبرات امرند، این‌طور نیست که ﴿وَ أَوْحی‏ رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ﴾[16] این تنها زنبور عسل باشد که از وحی الهی، نه همه ما حیوانات این طورند؛ منتها یک مقدار بیشتر یک قدری کمتر همه موجودات یک سلسله مدبراتی دارند که «لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا» تحت اقدام آنها. شما این برنامه‎هایی که می‎بینید این گل‎هایی که شکفته می‎شود کی شکفته می‎شود؟ چگونه؟ طرزی شکفته می‎شود که این برگ‎ها با هم تماس نگیرند، آسیب نبینند، این کی است؟ چگونه است؟ یک بیان نورانی حضرت امیر در نهج‌البلاغه دارد که فرمود: این رنگ‎های گوناگون پرِ طاووس را ببینید یک پر را اگر جایش بکَنید، همان رنگ در می‎آید نه رنگ دیگر، از بس منظم است.[17] این «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ» برای همه موجودات است، همه تحت تدبیر هستند. یک کسی بخواهد کشاورزی داشته باشد، این قدر باید درس عمیق بخواند تا بفهمد که این میوه چند جور آفت می‎بیند، چند جور دارو دارد؟ چه جور باید باشد که آفت نبیند؟ چگونه بخوریم سالم باشیم؟ مگر کار آسانی است؟ این کار دقیق علمی که چندین سال طول می‎کشد تا انسان یک گوشه‎اش را بفهمد، این گیاه در مکتب فرشته‎ها اینها را یاد می‎گیرد. بنابراین اگر به اینها سوگند یاد بشود، اینها معلم‎ها هستند، اینها حقایق را دارند.

مطلب دیگر این است که ذات اقدس الهی به ما یک مأموریتی داد به ما گفت عالم بشوید عادل بشوید اینها سرجایش محفوظ است؛ اما در سوره مبارکه «هود» آیه 61 سوره مبارکه «هود»، ﴿وَ إِلی‏ ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها﴾؛ استعمار چند قسم است؟ یک قسمش یک غده بدخیمی است که ـ بر او و بر مستعمران لعنت خدا ـ این استعمار بیگانه‎هاست که یک کشوری را استعمار بکنند، بگوید شما کار بکنید برای من؛ اما یک استعمار محمود و ممدوحی است که قرآن کریم امضا کرده و مستعمِر آن استعمار هم ذات أقدس الهی است فرمود خدا همه موجودات را منظم آفرید، همه امکانات داد شما را استعمار کرد، این «استعمر» که باب استفعال است این «الف و سین و تا»ء برای طلب است؛ یعنی از شما خواسته که زمین را آباد کنید و آقای خود باشید و من همه وسایل شما را فراهم می‎کنم، ﴿وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها﴾ از ما خواست که زمین را آباد کنیم، آقای خودمان باشیم. زمین را و همه امکانات را فراهم کرده فرمود من مستعمِر هستم، از شما طلب می‎کنم که زمین را آباد بکن و آقای خود باش و نه بی‌راهه برو و نه راه کسی را ببند همین! اگر انسان بخواهد زمین را آباد بکند، این چندین استاد می‎خواهد؛ مگر یک کار آسانی است؟ یک حبّه گندم یا هسته خرما یا هسته میوه دیگر این بخواهد یک درخت پُربار بشود و میوه بدهد چندین محقق باید روی آن کار بکنند، فرمود من همه امکانات را برای شما فراهم کردم. فرشتگان فراوانی هستند که به موقع آب می‎دهند، آبیاری می‎کنند، دفع سموم می‎کنند، با اینها حرف می‎زنند. اگر یک وقت ما شنیدیم خدای سبحان به انواع باد قسم یاد می‎کند، برای اینکه اینها معلمان آنجا هستند، وسایل رحمت‎اند، وسایل تأمین جامعه‎اند، وسیله اقتصاد جامعه هستند، وگرنه انسان که ﴿وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً﴾[18] تازه با تجربه دارد یک چیزی را یاد می‎گیرد. فرمود من مستعمر هستم شما را استعمار کردم؛ یعنی از شما طلب کردم زمین را آباد کنید؛ زمین را آباد کنید با همه امکانات به شما گفتم، بدون امکانات که نگفتم. تنها حوزه و دانشگاه نیست که فرشته‎ها می‎آیند فرّاشی می‎کنند، در تمام مزرعه‎ها همین‌طور است، در تمام زنبور عسل‎ها همین‌طور است در تمام کشتیرانی‎ها همین‌طور است، در تمام هواپیمانی‎رانی‎ها هم همین‌طور است «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ» ناشرات‎اند، «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ» نشر می‎کنند ابرها را، عصف می‎کنند، تندروی می‎کنند، یک سلسله امور را می‎کوبند، می‎شکافند و تا به جایی می‎رسد که به هر حال ﴿فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً﴾.

بنابراین آن دو قول که معروف است؛ یعنی منظور از این عناوین چندگانه مدبرات امرند که بعد دارد: ﴿فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً﴾ و قول دیگر این است که اگر یک وقتی عذاب باشد که ﴿سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ﴾^[19] اما اول باید نسیم باشد، آرام آرام این ابر که تولید شد، مگر یک ابر رقیق را با آن باد تُند که عاصف است، جابجا می‎کنند؟ این که لِه می‎شود. شما یک کامیون را بخواهید بگویید به شدّت برو، این برگ گُل را جابجا بکن، اینکه برای او نیست، این کامیون برای بار سنگین است، آن باد تُند، آن عاصفات، برای ابرهای سنگین است؛ اما این تازه پیدا شد، این ابر رقیق نسیم می‎خواهد، این با عاصفات که پیش نمی‎رود، کجا نسیم است؟ درجاتش چقدر است؟ تندباد باشد، کُندباد بشود از کدام سمت بوزد؟ به کدام طرف برود؟ رهبری می‎خواهد؛ این سائق است، راهنماست، رهبری می‎کند همین کار را می‎کند. گاهی قائد است، گاهی سائق، فرمود که ما پشت‌سر این هستیم، ما قائد هستیم راهنمایی می‎کنیم یک، پشت‌سر اینها هم ما هستیم، ما سائق هستیم، سائق کسی است که از پشت‌سر راهنمایی می‎کند، درست می‎راند قائد آن که از جلو راهنمایی می‎کند. فرمود آنجا که جلو است دستور ماست، اینجا که پشت سر است دستور ماست آنجا که قیادت است ما هستیم آنجا سوق است و سیاق است ما هستیم ﴿نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ﴾ این است. بنابراین سوگند به اینها جا دارد.

 آن قول پنجمی که جناب فخر رازی نقل می‎کند آن سه قولی که هست: یکی خود آیات قرآن است یکی سلسله انبیاء هستند، یکی حالات گوناگونی که برای انسان پیش می‎آید. گاهی انسان در حال قبض است. یک بیان نورانی حضرت امیر در نهج‌البلاغه دارد که «إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَی الْفَرَائِض‏»؛[20] فرمود شما بررسی بکنید انسان گاهی حال مناسب دارد، گاهی حال مناسب ندارد نه تنها مریض است و سالم است نه، حال عادی هم که باشد گاهی مناسب است گاهی شاداب است، گاهی آماده است. فرمود زمانی که آمادگی دارید، نوافل را از دست ندهید، نه تنها نماز اول وقت، نافله‎ آن را هم بخوانید «وَ إِذَا أَدْبَرَتْ» اگر زمستان شد، پاییز شد، این دل گاهی بهار است و گاهی پاییز. اگر بهار بود «فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ» نماز شب یادتان نرود، نافله‎ها یادتان نرود، زیارت عاشورا یادتان نرود و دعای توسل یادتان نرود و... «وَ إِذَا أَدْبَرَتْ» یک وقتی خسته‎اید، آمادگی ندارید «فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَی الْفَرَائِض‏» فقط مواظب باشید که واجبات از شما ترک نشود. اینکه حالات دو قسم است: یک وقتی پاییز است، یک وقتی بهار، این جزء ﴿فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً﴾ است، این عاصفات است، این جزء ناشرات است، این جزء مرسلات است. این یال اسب را که پُر مو است و منظم است می‎گویند عرف، فرمود اینها مرسلاتی هستند منظم، دسته‎بندی شده، بدون فاصله، پُر پشت، اینها این جوری‎اند. پس در درون دل ما هم یک بهار داریم یک زمستان داریم به هر حال حالات فرق می‎کند، گاهی آدم حالش را ندارد، گاهی هم بعضی از دوستان می‎خواهند شوخی بکنند، آدم حال شنیدنش را هم ندارد، گاهی می‎بینید مرتّب می‎گوید و می‎خندد. فرمود این حالات شما که مختلف است، هر کدام یک پیامی دارد، اینها گاهی عاصفات‎اند، گاهی ناشرات‎اند، گاهی مرسلات‎اند، گاهی ملقیات‎اند؛ این قول پنجمی است که جناب فخر رازی ذکر می‎کند. البته این در ردیف قول اول و دوم نیست؛ ولی به هر حال انسان یک «جهانی است بنشسته در گوشه‎ای».^[21]

بنابراین خود انسان هر حالتی که در او پیدا شد یک پیامی دارد برابر آن پیام باید عمل بکند. این اقوالی است پنج‎گانه، قول اول و دوم معروف بین اصحاب است، قول سوم و چهارم و پنجم شایسته است برابر تدبیر است، ولی حواسمان جمع باشد که تنها برای حوزه و دانشگاه ملائکه نمی‎آیند فراشی بکنند، در مزرعه‎ها هست، در مرتع‎ها هست، در کشتیرانی‎ها هست، در هواپیمارانی‎ها هست، در طب و امثال طب هست، همه‌جا مدبرات الهی است: ﴿وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنینَ﴾^[22] و مانند آن.

فرمود به اینکه: ﴿وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها﴾ یعنی چه؟ یعنی دست شما پیش دیگران دراز نباشد. شما مستحضرید مزدوری در اسلام مکروه است؛ یعنی چه؟ حالا بعضی از روایات خیلی تُند است، حالا مرحوم صاحب وسائل(رضوان الله علیه) «وفاقاً لبعض الفقهاء» این را حمل بر کراهت کرده است[23] وگرنه ظاهر آن بیش از کراهت است، یعنی کسی حق ندارد مزدور دیگری بشود. این نهی را حمل بر تنزیه کردند، برای اینکه خدا انسان را کریم آفرید: ﴿وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَم﴾^[24] انسان کریم تمام کار خودش و شؤون خودش را به دیگری می‎دهد منتظر مزد پایان ماه است؟ مزدوری در اسلام مکروه است، ما ـ متأسفانه ـ نتوانستیم مردم را مزدور هم بکنیم، از بس بیکار داریم. این قانون اساسی گرچه یک کتابچه است؛ اما کتاب عمیق علمی است، خیلی محققان روی آن کار کردند، چهل فقیه در آن روز بود. خدا غریق رحمت کند مرحوم آیت الله حائری را! این را ما بارهای در طی این چهل سال شاید چهل بار گفتیم، این از یادگارهای مرحوم آیت الله حاج آقا مرتضی حائری(رضوان الله علیه و علی اهل بیته)؛ ایشان آمدند پشت تریبون نوبت گرفتند به اصل چهارم و پنجم که رسید، چون آنجا دارد که همه قوانین باید بر اساس اسلام باشد، ایشان اصرار داشتند که این کلمه را شما در قانون اساسی بیاورید، الآن هم هست، در بازنگری قانون اساسی هم باز همین جمله هست. این یک اصطلاح سابقه ندارد، شما در قوانین کشورهای دیگر هم ببینید این تعبیرات نیست، این صبغه حقوقی ندارد، این فقط صبغه حوزوی دارد و اصول و فقه. در آنجا ایشان اصرار داشتند که این کلمه را بگویید که این اصل بر جمیع اصول و مواد و آیین‎نامه‎ها حاکم است؛ این حکومت یک اصطلاح اصولی است، یک چنین چیزی تعبیری در کتاب‎های قوانین که نیست. ما عام و خاص داریم مطلق و مقید داریم تبصره داریم اینها در کتاب‎های فقه و قانون هست؛ اما حاکم حکومت دارد این اصطلاح شیخ انصاری‎هاست که در قانون اساسی آمده. فرمود این بر تمام اصول و ـ اصول قانون اساسی ـ مواد و ـ مصوبات مجلس ـ آیین‎نامه‎ها و مقررات وزارت‎خانه‎ها حاکم است، این است، این حکومت است. در آنجا مسئله تعاونی خیلی تکرار شده است، مزدوری نیامده است؛ تعاونی یعنی چند نفر هستند با سرمایه خودشان کار می‎کنند. شما این روایت‎های باب اجاره وسائل را یک مرور بکنید که این روایت‎های نهی را مرحوم صاحب وسائل حمل بر تنزیه کردند؛ بسیار خوب! به هر حال مکروه است. امام فرمود به اینکه شما محصول کار خودت را به دیگری می‎دهی؟ چرا این کار را می‎کنی؟ برای خودت کار بکن! انسان را با کرامت می‎خواهد اداره کند نه شکم مردم را سیر بکند: ﴿وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَم﴾؛ فرمود هر کاری که می‎کنید طرزی کار بکنید که محصول کار خودتان را خودتان ببینید، البته خدماتی هم به دیگری دارید این می‎شود ﴿وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها﴾ فرمود من از شما می‎خواهم زمین را آباد کنید. زمین را برای خودت آباد بکن تا آقای خودت باشی این راه باز است. «فتحصّل» که این عناوین هر کدام از اینها وجه حمل دارد.

«و الحمد لله رب العالمین»