أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزیلاً (23) فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً (24) وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصیلاً (25) وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَویلاً (26) إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقیلاً (27) نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدیلاً (28) إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی‏ رَبِّهِ سَبیلاً (29) وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً حَکیماً (30) یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فی‏ رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلیماً (31)﴾.

سوره مبارکه «انسان» گرچه مشترکاتی بین سور مدنی و مکی دارد، اما یک سلسله شواهد قطعی درباره صدر این سوره است که در مدینه نازل شد. بخشی از آن شواهد، استدلال‏های خود ائمه(علیهم السلام) است وجود مبارک حضرت امیر در استدلال‏هایی که برای عظمت و خلافت خود ذکر می‏کند می‏فرماید آیا درباره شما کسی هست که ﴿وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ﴾[1] نازل شده باشد؟ ﴿إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً﴾؛[2] آیا در خلیفه اول و دوم و سوم کسی هست که این آیات درباره او نازل شده باشد؟ آیا غیر از من کسی را سراغ دارید که این آیه درباره او نازل باشد؟ اینها هم استدلال‏ها و استشهادهای اهل بیت است. بنابراین تردیدی نیست که بخش عظیمی از صدر سوره در مدینه نازل شده است. اما اینکه نعمت‏های بهشت ذکر شده این مشترک بین سور مدنی و مکی است؛ اما این شواهد قطعی، غیر از آن تاریخ‏ها، استدلال‏های خود اهل بیت(علیهم السلام) نشان می‏دهد که این صدر در مدینه نازل شده است اولاً و غیر از این ذوات قدسی مصداقی ندارد ثانیاً.

مطلب دیگر این است که در جریان انسان، ذات اقدس الهی انسان را در سور متعدد معرفی کرد؛ نتیجه این شد که انسان در جهان خلقت معادل ندارد البته یک عده هستند که در بین انسان صورت انسان‏اند طبق بیانات نورانی حضرت امیر در نهج که فرمود: «فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوَانٍ لَا یَعْرِفُ بَابَ الْهُدَی فَیَتَّبِعَهُ وَ لَا بَابَ الْعَمَی فَیَصُدَّ عَنْهُ وَ ذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاء»[3] فرمود یک عده جنازه عمودی‏اند بعد می‏افتند مثل جنازه افقی، صورت صورت انسان است ولی قلب قلب حیوان است اینها هم هستند؛ اما در حقیقت انسان در بین انسان، افرادی یافت می‏شوند که هیچ معادل ندارند. آنها که در حیات‏شناسی در زیست‏شناسی تلاش و کوشش کردند و ثابت کردند که هشتاد درصد بین انسان و میمون مشترک است آن درباره تنِ انسان است آن درباره بدن انسان است ذره‏ای از ذراتی که مربوط به روح مجرد انسان است انسان مشارکی ندارد؛ هیچ حیوانی و هیچ جنّی شریک انسان نیست زیرا هیچ حیوانی قضایای کلی را ادراک نمی‏کند نمی‏توانند استدلال کنند و علم و فرهنگ داشته باشند اینها خیال منتشر دارند وهم دارند و اینها؛ چه اینکه هیچ جنّی هم همتای انسان نیست و در بین اوحدی از انسان‏ها که اولیای الهی مثل اهل بیت(علیهم السلام)اند، هیچ فرشته‏ای هم همتای اینها نیست به دلیل آیه خلافت. اگر فرشته‏ای می‏توانست همتای انسان باشد او «خلیفة الله» بود، این درباره عظمت انسان.

مطلب دیگر این است که ذات اقدس الهی به ما مجاری ادراکی و تحریکی داد، مجاری تحریکی مثل دست و پا و مانند آن باید به رهبری قوّه عاقله کار کند اگر قوّه ادراکی ما درست اندیشید و قوّه تحریکی ما برابر هدایت عقل کار کرد و از وحی کمک گرفت، این دست دست است این پا پا هست این چشم چشم است. درباره ابراهیم خلیل و فرزندان او ذات اقدس الهی وقتی می‏خواهد اینها را معرفی کند می‏فرماید اینها دست دارند اینها چشم دارند ﴿أُولِی الْأَیْدی وَ الْأَبْصارِ﴾؛[4] اما درباره عده‏ای فرمود: ﴿أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ٭ وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ ٭ وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ ٭ وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ﴾[5] اینها هیچ از مخلوق به خالق پی نمی‏برند فرمود ﴿صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ﴾[6] اینها کور و کَرند. اگر اعضا و جوارح به رهبری عقل و وحی کار بکند می‏شود دست، می‏شود چشم. بهترین تعریفی که ذات اقدس الهی از ابراهیم خلیل می‏کند این است که می‏فرماید او دست دارد اینکه بت می‏شکند دست است ﴿أُولِی الْأَیْدی وَ الْأَبْصارِ﴾؛ آنکه ﴿لا أُحِبُّ الْآفِلینَ﴾^[7] می‏گوید و ملکوت را می‏بیند او چشم است. در سوره «انبیاء» فرمود: ﴿وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏﴾^[8] به او نشان داد این فعل مضارع است مفید استمرار است؛ ما نشان دادیم این می‏بیند پس چشم دارد که می‏بیند. آنکه آیات الهی را نمی‏بیند درباره آنها فرمود: ﴿صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ﴾[9] آنکه در برابر بت ساکت است و ساکن است و تبر نمی‏گیرد آن دست نیست آنکه تبر می‏گیرد و با ظلم مبارزه می‏کند او دست است. از بهترین تعریفاتی که برای خاندان عصمت و طهارت یعنی ابراهیم خلیل و فرزندانش ذکر می‏کند می‏فرماید اینها صاحبان دست‏اند معلوم می‏شود دست یک وظیفه‏ای دارد اینها صاحبان چشم‏اند معلوم می‏شود چشم یک وظیفه‏ای دارد ﴿أُولِی الْأَیْدی وَ الْأَبْصارِ﴾؛ اما وقتی دست، دستِ تابع عقل و وحی نباشد چشم تابع عقل و وحی نباشد ﴿صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ﴾ الآن اصرار بر اینکه علوم دینی باید دانشگاه را اسلامی کند دانشگاهی اسلامی می‏شود که دانشش اسلامی باشد؛ البته آن کارهایی که می‏کنیم وظیفه همه ماست نمازخانه باید داشته باشیم نماز جماعت باید داشته باشیم اذان و اقامه باید داشته باشیم اینها وظیفه هم ماست اما آنکه اساس دانشگاه است دانش است آنچه از غرب آمده و در دانشگاه فعلی تدریس می‏شود لاشه دانش است نه خود دانش.

ببینید «هو الأول» را که گرفتند «هو الآخر» را که گرفتند، یک سیر افقی درست کردند. این زمین چند میلیارد سال قبل چنین بوده است براساس تطوراتی که پشت گذاشته چنین شده است پیش‏بینی می‏شود چنین خواهد شد اما چه کسی کرد؟ برای چه کرد؟ این در آن نیست؛ آسمان هم همین طور است انسان هم همین طور است معادن هم همین طور است ستاره‏ها هم همین طور است این طور تدریس می‏شود اما «هو الاول» گرفته شد چه کسی کرد؟ «و هو الآخر» گرفته شد، این لاشه دانش که متدین تربیت نمی‏کند. وقتی علم، علم دینی می‏شود که سیر عمودی و افقی باهم در کتاب بیاید؛ چه کسی کرد؟ برای چه کرد؟ این نظم دقیق را چه کسی به بار آورد؟ برای چه هدفی  به کار برد؟ وقتی فرعون به وجود مبارک موسای کلیم گفت «رب العالمین» چه کسی است ؟ گفت: ﴿رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی﴾؛[10] منکر نظام داخلی نیست؛ اما نظام فاعلی یعنی الله، نظام غایی یعنی معاد، این دو تا بال باید بر این لاشه بیفتد تا این لاشه را پرواز بدهد وگرنه اول و آخر که برداشته بشود که این نیست. غرض این است که قرآن هر کسی را صاحب دست نمی‏داند هر کسی را صاحب چشم نمی‏داند. آنکه با ظالم مبارزه نمی‏کند بی‏دست است فلج است. از بهترین تعریف ابراهیم خلیل است او دست دارد او چشم دارد؛ اسحاق این طور است یعقوب این طور است یوسف این طور است ذبیح این طور است خلیل این طور است اینها دست دارند اینها چشم دارند؛ این معلوم می‏شود که دست و چشم باید یک کاری را انجام بدهند آن وقت این می‏شود انسان. غرض این است که ممکن است مشترکاتی بین سوره مبارکه «انسان» و سایر سور مکی باشد اما این استدلال‏های پشت سر همین اهل بیت که آیا در بین شما کسی هست که این آیه نازل شده باشد درباره اولی بود دومی بود سومی بود؟ همه می‏گویند نه؛ اینها شاهد قطعی است که این بخش صدر سوره در مدینه نازل شده است.

مطلب دیگر این است که آن جریان «لَضَرْبَةُ عَلِیِّ» ما احتیاط می‏کردیم در طی این روزها چند بار تکرار کردیم افضل را ذکر نکردیم که مبادا کسی خیال کند که مثلاً ـ معاذالله ـ کار مبارک حضرت امیر افضل از کار پیامبر است؛ اما حالا می‎خواهیم که افضل را ذکر بکنیم با این مقدمه اصولی ذکر می‎کنیم آن در روایت دارد که «لَضَرْبَةُ عَلِیِّ لِعَمْرٍو یَوْمَ الْخَنْدَقِ تَعْدِلُ عِبَادَةَ الثَّقَلَیْن‏»؛[11] اما در اصول خواندید برای همین جاها می‎خوانند؛ ما یک عام داریم یک خاص داریم یک مطلق داریم یک مقید داریم آن مخصِّص گاهی لفظی است گاهی لُبّی است این لبّی گاهی متصل است گاهی منفصل. لبّی متصل و منفصل این است اگر یک برهان عقلی باشد که مخصص عام باشد یا مقید مطلق باشد و بدیهی باشد به آن می‎گویند لبّی متصل چون وصل به مطلب است و اگر برهان عقلی باشد و نظری باشد نه بدیهی، به آن می‎گویند لبّی منفصل. درباره وجود مبارک پیغمبر که اصل است و وجود مبارک حضرت امیر هر چه دارد از وحی او دارد از دستور او دارد از رهبری او دارد یقیناً وجود مبارک پیغمبر مستثناست چون خود او رهبر این است، آن می‎شود لبّی متصل. اگر یک مخصص لبی متصل ما داشتیم آن وقت کاملاً می‎شود گفت: «لَضَرْبَةُ عَلِیِّ لِعَمْرٍو یَوْمَ الْخَنْدَقِ تَعْدِلُ عِبَادَةَ الثَّقَلَیْن‏» و وجود مبارک پیغمبر را شامل نمی‎شود؛ برای اینکه او مدیر کل است مربی کل است استاد کل است راهنمای کل است ولیّ کل است در مقام اثبات البته. حالا آن مقام نورانیت که اینها نور واحدند حساب دیگری است اما در مقام نشئه کثرت و نشئه خلقت، یکی پیغمبر است یکی جانشین پیغمبر است.

مطلب بعدی آن است که در جریان خلقت که مربوط به خلقت انسان است درباره بدن انسان فرمود: ﴿مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَی﴾[12] این ظاهر «کُم» یعنی همین حقیقت شما! این موهم آن است که انسان همین بدن است؛ چون دارد ﴿مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهَا نُخْرِجُکُمْ﴾ اما همراه با قرینه است چون آنکه فرمود ﴿مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ﴾ در بخش‎های دیگر، در جواب منکران معاد که آنها گفتند ﴿ءَإِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَاباً وَ عِظَاماً ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾[13] ما می‎رویم زمین گم می‎شویم ﴿ءَإِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَاباً وَ عِظَاماً ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾؛ جواب الهی این است که: ﴿قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ﴾[14] شما گم نمی‎شوید همه‎ در دست فرشته ما هستید مأمور ما هستید. مستحضرید که هرگز قرآن کریم از مرگ به فوت یاد نمی‎کند، همه‎اش به وفات یاد می‎کند. این فوت و وفات «قد تقدم مراراً» که «وفاة» این «ة» جزء کلمه نیست زائد است. اصل آن «واو و فاء و یاء» است «وفا، متوفِّی، متوفَّی، مستوفی، استیفا» آن أخذ تام را می‎گویند که هیچ چیزی فروگذار نشود. فلان شخص حق مطلب را مستوفا بیان کرد یا دَین خود را استیفا کرد حق خود را استیفا کرد یعنی همه را گرفت. آنها گفتند ما که می‎میریم در زمین گم می‎شویم جواب داد که تمام حقیقت شما دست فرشته ماست متوفا می‎شوید ﴿قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ﴾ آن وکیلِ ما تمام حقیقت شما را گرفت چیزی گم نمی‎شوید کجا گم می‎شوید؟ بعد هم از این دقیق‎تر فرمود که ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا﴾[15] آنکه در جایی دارد که فرشته توفی می‎کند، در اینجا ذات اقدس الهی فرمود که خود خدا توفی می‎کند. در خواب، تمام حقیقت شما را او می‎گیرد در زمان مرگ هم تمام حقیقت شما را می‎گیرد ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا﴾ آنهایی که مُردند که روحشان را خدا قبض می‎کند، آنها هم که نمردند هر شب روحشان را خدا قبض می‎کند این روح که بدن را رها کرده این بدن در بستر استراحت است این روح کجا می‎رود؟ این روح اگر روز مواظب کارهای خودش حرف‎های خودش باشد، شب می‎داند کجا می‎رود خواب‎های خوب می‎بیند که خدا غریق رحمت کند مرحوم کلینی را در جلد هشت کافی این روایت را نقل می‎کند که صبح که می‎شد افراد حضور پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) مشرف می‎شدند حضرت می‎فرمود: «هَلْ مِنْ مُبَشِّرَات‏»[16] دیشب در عالم رؤیا چه دیدید؟ طرزی حضرت شاگردان را تربیت کرد که خواب برای اینها مدرسه بود؛ چه دیدی؟ «هَلْ مِنْ مُبَشِّرَات‏» این را مرحوم کلینی در جلد هشتم کافی نقل کرد.

﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا﴾ الله می‎گیرد. بعد هم سخن از مثل است هر جا در قرآن کریم نقل شد مثل همین آیه سوره مبارکه «انسان» فرمود مثل شما را تبدیل می‎کند ﴿نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدیلاً﴾. در بخش پایانی سوره مبارکه «یس» که ﴿وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَن یُحْیِی الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ ٭ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ﴾[17] او مثل شما را خلق می‎کند بنابراین چیزی از انسان گم نمی‎شود، تمام حقیقت انسان در دست ذات اقدس الهی است. از وجود مبارک حضرت امیر سؤال کردند که آیات قرآن یکسان نیست، برای اینکه یک جا دارد فرشته موکَّل یعنی عزرائیل(سلام الله علیه) توفی می‎کند؛ یک جا دارد خدای سبحان توفی می‎کند یک جا هم دارد فرشته‎هایی که زیر مجموعه عزرائیل(سلام الله علیه) هستند توفی می‎کنند؛ ﴿اللَّهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا﴾، یک؛ ﴿قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ﴾، دو؛ ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾،[18] سه. حضرت فرمود مگر درجات انسان‎ها یکی است؟ انبیا و اولیا را الله توفی می‎کند آن افراد میانی را وجود مبارک عزرائیل(سلام الله علیه) و افراد ضعیف را و افراد عادی را فرشته‎هایی که زیر مجموعه عزرائیل(سلام الله علیه) هستند قبض روح می‎کنند. بعضی از مشایخ ما(رضوان الله تعالی علیهم) اینها برای خودشان برنامه‎ای داشتند؛ یک بخشی از قرآن بخشی از ذکر بخشی از دعاها بخشی از کارهای مستحبی را انجام می‎دادند و به پیشگاه روح مقدس عزرائیل(سلام الله علیه) تقدیم می‎کردند که هنگام قبض روح با اینها نیک رفتار کند مگر برای هر کسی عزرائیل(سلام الله علیه) می‎آید؟ این بخش سوم آیات که ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾ می‎آید. حضرت فرمود اینها این طور است. به هر حال توفی است وفات است فوت نیست چیزی از بین نمی‎رود تمام حقیقت انسان مستوفا و متوفی در اختیار فرشتگان الهی است و در رأس همه ذات اقدس الهی است.

مطلب دیگر آن است که در بخش پایانی این سوره مبارکه آمده: ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ این از متقنات و محکمات قرآن کریم است آیه سی همین سوره: ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ شما چیزی را نمی‎خواهید مگر اینکه خدا بخواهد که شما می‎خواهید. به هر حال انسان یک کاری را انجام می‎دهد و می‎خواهد انجام بدهد و انجام می‎دهد. آیا انسان مستقل است ـ معاذالله ـ یعنی نظام، نظام تفویض است که خدا افراد را رها کرده که هر کاری می‎خواهند بکنند بالاستقلال بعد در قیامت بررسی بکند که مفوّضه روی این باطل هستند که خطر تفویض بدتر از خطر جبر است. خدا غریق رحمت کند مرحوم حاج آقا رضا فقیه همدانی(رضوان الله تعالی علیه) را. مرحوم کاشف الغطای بزرگ در کتاب شریف کشف الغطاء دارد جبریه آلوده‎اند مفوضه آلوده‎اند؛ در بحث نجاست کافر آنجا فرموند به اینکه جبری نجس‎اند مفوضه نجس هستند.[19] مرحوم حاج آقا رضای همدانی در کتاب فقه خودشان در بحث نجاست کفار به مرحوم کاشف الغطاء(رضوان الله علیه) می‎فرماید که شما آن مقامات علمی که دارید برای شما این مسائل تاحدودی روشن است، اما اینها جزء مسائل عمیق نظری است مگر یک امر بدیهی است و انکار ضروری است اگر هم اشتباه بکنند انکار نظری دقیق است نه انکار ضروری. ضروری این است که این را یقیناً پیغمبر فرموده؛ این در تشخیص اینکه پیغمبر فرموده مشکل دارد، این نظری است نه ضروری. ممکن است برای شما که صاحب علم دقیق هستید اینها روشن باشد؛ اما برای خیلی‎ها نظری است. بعد می‎فرماید خیلی از علمای ما ـ نه افراد عادی ـ رفتند جبر را باطل کنند گرفتار تفویض شدند شما چگونه می‎گویید مفوضه نجس هستند؟[20] اینکه مرحوم آخوند در کفایه فرمود: «قلم اینجا رسید و سر بشکست»،[21] یک چیز نظری دقیق پیچیده است اگر نظری بود کسی اشتباه کرد که آلوده نیست آن انکار ضروری است که مشکل‎آفرین است. فرمایش حاج آقا رضا در کتاب طهارت بحث نجاست کفار آنجا دارد خیلی از علمای ما رفتند جبر را باطل کنند گرفتار تفویض شدند چگونه شما می‎گویید؟ غرض این است که این کار، کار آسانی نیست.

به هر تقدیر ذات اقدس الهی هم جبر را باطل می‎داند هم تفویض را باطل می‎داند که در سوره مبارکه «نساء» بحث آن گذشت. می‎فرماید شما کاری را که انجام می‎دهید مختارید ﴿قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ﴾[22] در معصیت آزادید در اطاعت آزادید جبری در کار نیست. این کاری که انجام می‎دهید براساس اختیار انجام می‎دهید؛ اما این اختیار شما از آن خود شماست یا شما مختار خلق شدید؟ شما مختار خلق شدید، بشر مجبور است آزاد باشد یعنی چه؟ یعنی بشر اگر بخواهد یک کار بی‎اراده بکند محال است؛ مثل دو دو تا سه تا! دو دو تا پنج تا! هر کاری بخواهد بکند که بی‎اراده یک کاری انجام بدهد محال است؛ طنز باشد جِدّ باشد هزل باشد. یک وقت است که دست کسی می‎لرزد اینکه فعل او نیست یک وقت دست را می‎گیرند از جایی به جایی می‎برند این مورد فعل است نه مصدر فعل اینکه فعل او نیست. اما خود انسان یک کاری را بدون اراده انجام بدهد که کار، کار او باشد ولی اراده‎ای نباشد این مستحیل است. پس انسان مجبور است که آزاد باشد اما مجبور نیست که مطیع باشد یا مجبور نیست که عاصی باشد. او اگر اطاعت می‎کند آزادانه است، اگر معصیت می‎کند آزادانه است. پس آزادی یک قیچی دو طرف برّنده آزادی است در اختیار انسان این اختیار انسان است. خدا غریق رحمت کند حکیم صهبا را مرحوم آشیخ محمدرضا قمشه‎ای!

مویی نجنبد از سر ما جز به اختیار ٭٭٭ آن اختیار به کف اختیار اوست[23]

ما در مختار بودن آزاد نیستیم، تنها کسی که در مختار بودن آزاد است خود ذات اقدس الهی است. ما را مختار خلق کردند ما غیر از اختیار راه دیگری نداریم؛ اما یا این طرف می‎رویم یا آن طرف، هر دو طرف براساس اختیار ماست ما در آزاد بودن مجبوریم یعنی اصلاً ما آزاد خلق شدیم.

حالا در آزاد بودن خلق شدیم ما می‎خواهیم روی این آزادی خودمان تکیه کنیم چه این طرف برویم چه آن طرف برویم آزاد هستیم، ولی این آزادی ما در اختیار ما نیست؛ لذا در سوره «کهف» فرمود ﴿وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَی‏ءٍ إِنیّ‏ فَاعِلٌ ذَلِکَ غَداً ٭ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾[24] بخواهید تصمیم آزادانه بگیرید بدان تو خدا نیستی که آزادی‎ات برای خودت باشد تو آزاد خلق شدی؛ چون تو آزاد خلق شدی مشیئت تو، محکوم مشیئت الهی است؛ لذا فرمود ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ مشیئت شما آزادی شما نه این طرف رفتن یا آن طرف رفتن این هسته مرکزی آزادی در اختیار اوست. این طرف بروی کار توست آن طرف بروی کار توست، ولی این آزادی به دست دیگری است. ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ طرف خوب بروی بهشت است کار توست، طرف بد بروی جهنم است کار توست؛ اما این هسته مرکزی دو طرفه، این هسته مرکزی به دست خداست؛ لذا فرمود: ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ «ان تشاؤوا»؛ لذا فرمود نگو من فردا این کار را می‎کنم شما دارید تصمیم می‎گیری ولی بدان که این آزادی برای تو نیست. تو اگر بگویی چه بخواهند چه نخواهند من آزادم این با خلقت تو سازگار نیست.

 جمع بین این آیه سوره مبارکه «انسان» که فرمود: ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ با آیه 23 سوره مبارکه «کهف» که فرمود: ﴿وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَی‏ءٍ إِنیّ‏ فَاعِلٌ ذَلِکَ غَداً ٭ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾ این است بدان که این هسته مرکزی برای تو نیست. هر یکی از دو طرف بروی کار توست اما این هسته مرکزی و فرماندهی که به چپ برانی یا به راست برانی، این هسته مرکزی به دست دیگری است. مبادا خیال بکنی چه چپ برانی چه راست برانی که برای توست این هسته مرکزی هم برای توست این هسته مرکزی یعنی آزاد بودن، آزاد بودنِ تو را خدا به تو داد.

پرسش: ...

پاسخ: بله بالواسطه است یعنی از راه آزادی اوست لذا مسئله ﴿وَ مَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ﴾ که در بحث قبل گذشت همین بود فرمود این ساحران کار حرامی می‎کنند بعضی‎ها محکوم به اعدام هستند اما این طور نیست که مستقلاً در آزار کردن دیگران و ضرر رساندن به دیگران مستقل باشند ﴿وَ مَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ﴾ اما اذن تکوینی نه اذن تشریعی؛ اذن تشریعی نیست تحریم کرده است. غرض این است که در سوره «کهف» دارد که ﴿وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَی‏ءٍ إِنیّ‏ فَاعِلٌ ذَلِکَ غَداً ٭ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ﴾؛ بدان که تو بنده‎ای، این آزادی تو مال تو نیست، تو را آزاد آفریدند؛ لذا هر وقت بخواهی تصمیم بگیری و بگویی من فردا این کار را بکنم با یک «إن‎شاءالله» بگو.

«و الحمد لله رب العالمین»