أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً (31) حَدائِقَ وَ أَعْناباً (32) وَ کَواعِبَ أَتْراباً (33) وَ کَأْساً دِهاقاً (34) لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً (35) جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً (36) رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الرَّحْمنِ لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً (37) یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً (38) ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی‏ رَبِّهِ مَآباً (39) إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَریباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی‏ کُنْتُ تُراباً (40)﴾

سوره مبارکه «نبأ» همان‏طوری که ملاحظه فرمودید از ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ شروع شد بعد وارد مسئله معاد شد، بخشی از احکام جهنم را ذکر کرد بخشی از احکام بهشت را بعد در پایان از باب «ردّ العَجُز علی الصدر»[1] که یکی از فنون ادبی است و قرآن این را رعایت کرده و می‏کند، به مسئله کلی معاد برگشت.

مطلب دوم آن است که لفظ در مفهوم استعمال می‏شود نه در مصداق. سؤال گاهی از خود پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) است گاهی یک تسائل مردمی است بین خود جامعه. سؤال از خود آن حضرت نظیر ﴿یَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ﴾،[2] ﴿یَسْألونَکَ عَنِ الأهِلَّةِ﴾،[3] ﴿یَسْأَلُونَکَ عَنِ المَحِیضِ﴾[4] که سؤال‏ها از خود حضرت است. تسائل مردمی که یک امر داخلی در خود مردم است باهم اختلاف دارند نظیر همین آیه: ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ است. لفظ در مفهوم و در معنا استعمال می‏شود نه در مصداق. هر مصداقی که بتواند تحت این مفهوم قرار بگیرد مندرج است. آن روز هم مسئله نبوت محل اختلاف بود هم مسئله توحید تاحدودی محل اختلاف بود، هم مسئله معاد قسمت مهمّ محل اختلاف بود همه اینها می‏تواند. آنچه مرحوم شیخ طوسی(رضوان الله تعالی علیه) در تبیان[5] از بعضی از قدمای اهل تفسیر نقل کرد هم مسئله وحی و نبوت مشهود این است هم مسئله معاد. بعد از او مرحوم امین الإسلام چند قول درباره ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ ذکر کرد[6] هم درباره نبوت هم درباره قرآن، هم درباره معاد، اینها مصادیق‏اند و همه اینها می‏توانند باشند؛ منافاتی هم ندارد چون لفظ در مصداق استعمال نمی‏شود لفظ در معنای جامع و مفهوم استعمال می‏شود. آنچه در بیانات نورانی ائمه(علیهم السلام) درباره ولایت حضرت امیر(سلام الله علیه) آن روز نقل شده است،[7] آن هم می‏تواند از مصادیق ظاهری این باشد نه باطنی، برای اینکه لفظ در معنا استعمال می‏شود نه در مصداق و هر چه که می‏تواند مندرج تحت این مفهوم و معنای جامع باشد مراد آیه می‏تواند باشد و از امام صادق(سلام الله علیه) هم سؤال کردند که چطور ما هر وقت قرآن را می‏خوانیم برای ما تازگی دارد خسته نمی‏شویم فرمود قرآن «یَجْرِی کَمَا تَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمرُ»؛[8] این شد که شما در تمام مدت عمر که هر روز آفتاب را می‏بینید یک وقت بگویید ما از آفتاب خسته شدیم یا ماه را که شب می‏بینید بگویید ما از ماه خسته شدیم یعنی چند سال است که در شب می‏تابد یا آفتاب و شمس چند سال است که در روز می‏تابد؛ اینها حیات‏بخش هستند عامل خستگی نیستند فرمود: «یَجْرِی کَمَا تَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمرُ».

«فتحصّل» که لفظ در مفهوم استعمال می‏شود نه در مصداق. اگر مرحوم شیخ طوسی در تبیان دو مصداق ذکر کرد و اگر امین الاسلام در مجمع سه مصداق ذکر کرد و اگر دیگران مثل مرحوم فیض[9] یک مصادیق دیگری ذکر کردند، همه اینها می‏تواند مصداق ظاهری آیه باشد نه مصداق باطنی، مخصوصاً ولایت حضرت امیر، چون لفظ در مصداق استعمال نمی‏شود هر چه مورد تسائل یک ملت و جامعه باشد ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ است.

مطلب بعدی آن است که شواهد دیگر گاهی ظهور خیلی قوی دارد گاهی ظهور قابل اعتماد دارد، اما هیچ کدام از اینها دلیل بر حصر نیست؛ مثلاً در سوره مبارکه «مرسلات» که قبلاً گذشت این سوگندها جریان را به مسئله معاد منحصر نمی‏کند، با اینکه یک ظهور قوی درباره معاد دارد بعد از «بسم الله» در سوره مبارکه «مرسلات» این چنین آمده: ﴿وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً ٭ فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً ٭ وَ النَّاشِراتِ نَشْراً ٭ فَالْفارِقاتِ فَرْقاً ٭ فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً ٭ عُذْراً أَوْ نُذْراً ٭ إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ﴾؛[10] قسم به اینها که قیامت حق است. در سوره ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ این طور حصر نیامده قبلاً هم در آن سوره گذشت که این «إنّما» جایش این است که «إنّ ما» باشد آن «إنّ» حرف مشبهه بالفعل با آن «ما» موصوله نباید وصل بشود اما اینها متصلاً نوشته شده است یعنی رسم الخط این طور است این ظاهر خیلی قوی دارد که درباره مسئله معاد است اما هیچ منافاتی ندارد که ادله دیگر با همین سوگندها درباره مسئله معاد باشد؛ اینها هیچ کدام مفید حصر نیستند یا ظهور دارند یا ظهور خیلی قوی دارند که این مطلب مورد اراده است در آنجا با «إنما» ذکر شده است و اما اینجا «إنّما»ی در کار نیست.

«فتحصل» آنچه را که امین الاسلام فرمود جزء مصادیق این می‏تواند باشد آنچه را که مرحوم شیخ طوسی در تبیان فرمود جزء مصادیق این می‏تواند باشد ولی ظهور این آیه درباره معاد است ظهوری نیست که حصرآور باشد و دیگری را نفی بکند تأییدش آن است که از باب «رد العجُز علی الصدر»، پایان همین سوره هم درباره مسئله معاد است که قیامت را شرح می‏دهد خود آن روز، روز حق است که ـ إن‏شاءالله ـ مشخص می‏شود که روز حق بودن یعنی چه، حق در آن روشن می‏شود یعنی چه، روزی که شک‏بردار نیست یعنی چه. ﴿رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ﴾[11] این «لا ریب فیه» در قرآن کریم «کما تقدّم مراراً» به منزله «بالضرورة» است؛ چون مستحضرید قضیه را قضیه می‏گویند چون در آن قضا و حکم است «و سکوت المحمول للموضوع». مفردات قضیه نیست چون در آن قضا و حکمی در کار نیست؛ وقتی گفتیم: «زیدٌ قائمٌ» حکمی کردیم به «ثبوت المحمول للموضوع» چون در قضا و حکم واقع شده است این شده قضیه. اما این قضیه جهتی دارد می‏گوییم «الف باء است» یا «بالإمکان» یا «بالضرورة» یا «بالازل» و مانند آن. در قرآن کریم وقتی می‏خواهد مطلبی را بگوید ضروری است می‏فرماید «لا ریب فیه». این قرآن ﴿هُدی لِلنَّاسِ﴾^[12] است «لا ریب فیه»، قیامت حق است «لا ریب فیه»؛ این «لا ریب فیه» به منزله بالضرورة است. «القیامة حق بالضرورة، القرآن حق بالضرورة، التوحید حق بالضرورة». این ﴿رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ﴾ در قیامت ریبی نیست یعنی ریب و شکی نیست که قیامت واقع می‏شود و گاهی صبغه جهت قضیه ندارد حکم محمول را دارد قیامت روزی است که «لا ریب فیه» است یعنی شکی در آن نیست چون همه چیز ظاهر می‏شود ﴿لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدیثاً﴾[13] هیچ چیزی را نمی‏شود کتمان کرد هیچ چیزی کتمان شدنی نیست هر چه هست ظاهر می‏شود، اگر هر چه هست ظاهر می‏شود پس شکی در آنجا نیست. شک همیشه در جایی است که دو شیء باشد؛ الآن اگر ما وارد کتابخانه‏ای شدیم این کتابخانه مثلاً میلیون‏ها کتاب دارد اما همه‏اش قرآن است، ما هر کتابی را از دور و نزدیک ببینیم چه کوچک باشد چه قطع بزرگ باشد یقین داریم قرآن است، چون در اینجا غیر از قرآن کتابی دیگر نیست؛ شک همیشه در جایی است که دو شیء باشد ما یک امر را ببینیم نمی‏دانیم از آن قبیل است یا از این قبیل! در قیامت اصلاً جا برای باطل، کذب، فریه، دروغ، مکر و حیله نیست؛ لذا «لا ریب فیه» این می‏تواند محمول قضیه باشد نه جهت قضیه. یک وقت می‏گوییم واقع می‏شود «لا ریب فیه»، قرآن هادی مردم است «لا ریب فیه»، ﴿الم ٭ ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ﴾؛[14] این می‏تواند جهت قضیه باشد یک وقت نه محمول قضیه است قرآن شک‏بردار نیست مطلب مشکوک در آن نیست متشابهاتش به محکمات برمی‏گردد می‏شود نور مبین، وقتی نور شد مشکوک نیست. قیامت هم همین طور است شک نیست که انسان در چیزی شک بکند مکر بکند، باطن هر کسی هم روشن می‏شود ظاهر هم روشن است ﴿رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ﴾؛ لذا فرمود ﴿ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ﴾ است.

 بنابراین از باب «ردُّ العجُز علی الصدر» که یکی از نظم‎های دقیق بدیع است قرآن این را رعایت می‎کند در پایان این سوره باز به مسئله معاد برمی‎گردد معلوم می‎شود مصداق بارز ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ مسئله معاد است آن وحی و نبوت و آن مسئله توحید در کنار مسئله معاد که هر سه را امین الاسلام ذکر کرد و یکی را غیر از مسئله معاد مرحوم شیخ طوسی ذکر کرد، اینها همه می‎تواند حق باشند. چهارمی هم که درباره مسئله ولایت حضرت امیر است می‎تواند حق باشد، مصداق ظاهری باشد نه مصداق باطنی؛ چون لفظ که در مصداق استعمال نمی‎شود تا ما بگوییم آنچه استعمال شده است مثلاً درباره معاد است یا درباره وحی و نبوت است. هر مطلبی که مورد تسائل امت باشد و مورد اختلاف باشد می‎تواند مشمول این باشد. منتها در آن روزها در صدر اسلام که هنوز مسئله امامت و ولایت ظاهراً مطرح نبود گرچه نزد خواص مطرح بود حتی حدیث «یوم الدار»[15] که در طلیعه بعثت و نبوت است آن سرجایش محفوظ است که برای خواص هم ولایت حضرت امیر(سلام الله علیه) بود کسانی که در آن جمع بودند امر بیّن الغی بود که حضرت فرمود: اول کسی که به من ایمان می‎آورد این وزیر من است خلیفه من است جانشین من است؛[16] همه اینها را آن روز فرمود.

غرض این است که این آیات نشان می‎دهد که سوره مبارکه «عَمَّ»، محور اصلی آن مسئله معاد است مثل همان سوره مبارکه «مرسلات» منتها آنجا قدری قوی‎تر «إنّ ما» منتها «إنّما» متصل نوشته شده ﴿إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ﴾؛[17] اینجا هم همین طور است ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ ٭ عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ﴾ بعد وارد مسئله معاد می‎شود منتها معاد را با دلیل ذکر می‎کند که این نظم دقیق ریاضی بی‎هدف نمی‎تواند باشد و ذات اقدس الهی با چند اصل مسئله هدفمند بودن را ذکر کرد که ما هر چیزی را که آفریدیم با ابزار هدفمند خلق کردیم. وقتی فرعون را وجود موسای کلیم گفت شما که می‎گویید من از طرف «ربّ العالمین» آمدم این «رب العالمین» کیست؟ فرمود: ﴿رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی﴾[18] سه تا نظام را وجود مبارک کلیم الهی ذکر کرده است ﴿رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی﴾ خالق همه رب ماست، هر چیزی را که آفرید به بهترین وجه آفرید، به بهترین وجه آفرید یعنی چه؟ آنکه نظام فاعلی است که ﴿رَبُّنَا﴾ این نظام داخلی، نظام داخلی یعنی چه؟ یعنی این موجود هر چه لازم داشت خدا به او داد این طور نیست که به طاووس چیزهایی داده باشد به خرچنگ نداده باشد، ما در فارسی می‎گوییم خرچنگ عربی می‎گوید سرطان آن بیماری که هیچ وقت کسی مبتلا نشود و همه مبتلاها به برکت قرآن کریم شفا پیدا کنند از آن جهت که مثل خرچنگ است و از هر طرف دست می‎زند و سرایت می‎کند به آن گفتند سرطان؛ اسم این سرطان برای همین است. هر چه که این خرچنگ لازم داشت در تغذیه، تنمیه، تولید، مادر شدن، فرزند دارشدن، همه تجهیزات را به او داد این طور نیست که یک چیزی به او کم داده باشد به طاووس بیشتر داده باشد پشه همین طور است حشره همین طور است. هیچ موجودی نیست که در ساختار خلقتش نیازی به جزیئ و به چیزی داشته باشد مگر اینکه ذات الهی به او داد: ﴿رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ﴾ این نظام داخلی، بعد چه؟ ﴿ثُمَّ هَدَی﴾.

«فهاهنا امران»: یکی اینکه مقصد دارد به مقصد باید برسد؛ دوم اینکه راه دارد خدا او را راهنمایی کرد که به کجا برسد و از چه راهی به مقصد برسد. بنابراین هر چه که مورد تسائل قرار بگیرد ذات اقدس الهی به او پاسخ مثبت می‎دهد. پس سؤال گاهی از خود پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است که آن نمونه‎هایش است، یک وقت در داخله خودشان است اینها گاهی قبول است گاهی نکول. نکولی‎ها هم گاهی استحاله است گاهی استبعاد است گاهی با استهزاء همراه است و گاهی بدون استهزاء؛ اما آنها که شک دارند به هر حال جزء متسائلان هستند و آیات قرآن کریم در این بخش با برهانی که اقامه می‎کند مسئله ضرورت معاد را حل می‎کند که این نظام این طوری است و از طرفی هم خدایی که عادل است هیچ اجازه نمی‎دهد کسی به کسی ظلم بکند و خدا ـ معاذالله ـ تماشاچی این صحنه باشد؛ هر حادثه‎ای که در عالم پیدا شد ﴿إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصاد﴾^[19] خدا در کمین است و خدا در کمین است؛ منتها دو نحو در کمین است: یک امر جامعی دارد که فرمود: ﴿هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ﴾[20] این جامع است؛ یکی هم در کمین است که مؤمنین را یاری کند که چه وقت می‎افتند تا دست آنها را بگیرد، یکی هم در کمین است که تا ظالمین را سرجایشان بنشاند ﴿إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصاد﴾؛ در کمین است این طور نیست که حالا خدا خلق کرده بعد بگوید در قیامت من بررسی می‎کنم، در دنیا هم گاهی حساب را تسویه می‎کند.

بنابراین این ظلم‎هایی که واقع می‎شود ممکن نیست ذات اقدس الهی به این ظلم‎ها کیفر ندهد به این ظالمان کیفر ندهد تا ما بگوییم مثلاً این وعید است و خُلف وعید جایز است بله ممکن است در حق الله عفو بکند؛ اما آنچه در یمن می‎گذرد آنچه در فلسطین می‎گذرد آنچه در کشورهای دیگر می‎گذرد این طور قتل عام می‎کند ذات اقدس الهی بگوید من تهدید می‎کنم ولی برخلاف وعید عمل نمی‎کنم، این نمی‎شود. درباره حق الله چرا ممکن است که بعضی‎ها را عفو بکند اما درباره حق الناس حق مردم را یقیناً می‎گیرد فرمود آن روز مظلومین خوشحال‎اند که حقشان از ظالمین گرفته می‎شود.

 اما بعضی از خصوصیاتی که در این سؤال‎ها گاهی آمده آنها هم ـ إن‎شاءالله ـ در این جمع‎بندی نهایی مطرح می‎شود. بعد از اینکه بخشی از مسئله قیامت را ذکر فرمود درباره: ﴿إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً﴾ درباره وعده آنها ذکر کرد؛ نظیر آنچه در بخش پایانی سوره مبارکه «مرسلات» گذشت. آیه 41 به بعد سوره «مرسلات» این بود: ﴿إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ ظِلالٍ وَ عُیُونٍ ٭ وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ ٭ کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ٭ إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ﴾.[21] قسمت مهم تهدید در سور مکی برای آن است که آنها توجه کنند و به هوش بیایند و به حال اولی‎شان فطرتشان برگردند؛ لذا در سور مکی عذاب بیش از مسئله رحمت است. مسئله متقین که از آیه 41 به بعد است چند جمله کوتاه است باز به ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾ ختم می‎شود. اینجا هم در بخش پایانی سوره مبارکه «نبأ» که فرمود: ﴿إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً﴾ آن هم چند جمله کوتاه است، باز مسئله قیامت حل می‎شود. فرمود در روز قیامت طوری است که هیچ کس حق حرف ندارد و اصلاً نمی‎تواند حرف بزند و اگر شما می‎بینید اعضا و جوارح را عذاب می‎کنند، اعضا و جوارح عذاب نمی‎بینند، اعضا و جوارح را عذاب می‎کنند یعنی می‎سوزانند تا خودش شخص عذاب بشود. در سوره مبارکه «نساء» آن قسمت‎ها گذشت که ﴿کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذابَ﴾[22] نه «لتذوقوا العذاب»؛ دست را می‎سوزانند که انسان درد بکشد نه دست! لذا وقتی بی‎حسی موضعی شروع شد اصلاً قطعه قطعه می‎شود در اتاق عمل هیچ دردی ندارد. تمام ادراکات مربوط به نفس است؛ استدلال آن آیه این است که ﴿کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا﴾ اینها عذاب را، نه «لتذوقوا». چون پوست بیش از گوشت و گوشت بیش از استخوان نیروی لمس دارد و لامسه در اینها خیلی قوی‎تر است اگر سوخت و سوز از پوست به گوشت برسد و از گوشت به استخوان برسد کمتر درد احساس می‎شود. فرمود: ﴿کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا﴾ چرا؟ تا اینها عذاب بچشند نه پوست عذاب بچشد، عذاب را شخص می‎چشد و دست و پا کاره‎ای نیستند دست و پا بیگانه‎اند و اعضا و جوارح ابزار کارند؛ مثل قلم و دوات و اینهاست، قلم کاره‎ای نیست. لذا قبلاً هم گذشت وقتی دست و پا حرف می‎زنند قرآن می‎فرماید اینها دارند شهادت می‎دهند ولو این رومیزی و زیرمیزی را دست گرفته ولی دست گناه نکرده است وقتی نفس به جلود می‎گوید ﴿لِمَ شَهِدتُمْ عَلَیْنَا﴾،[23] نه «لم أقررتم»؛ خود شخص وقتی حرف می‎زند می‎شود: ﴿فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعیرِ﴾[24] اما دست که حرف می‎زند دست دارد شهادت می‎دهد ﴿یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ﴾[25] و کذا و کذا معلوم می‎شود دست کاره‎ای نیست دست ابزار است. دست را هم که می‎سوزانند دست درک نمی‎کند شخص درک می‎کند به وسیله این دست. فرمود خود آن روز حق است حق هم در آن روز ظاهر می‎شود و خود آن روز حق است «لا ریب فیه» و تمام شؤون آن روز حق است حتی میزان آن. در سوره مبارکه «اعراف» گذشت که اعمال را می‎سنجند عقاید را می‎سنجند، اعمال و عقاید را که مثل ترازوهای دنیا نمی‎سنجند با سنگ نمی‎سنجند که این شخص چند کیلو نماز خوانده یا چند کیلو روزه گرفته یا چند کیلو عقیده دارد میزانی هست که این میزان سه تا عضو دارد: یکی آن شاهین است که تعدیل کننده وزن و موزون است، یکی هم کفه وزن است، یکی هم کفه موزون. در کفه وزن آن واحد را می‎سنجند؛ مثل اینکه اینجا در کفه وزن که بخواهند نان را بسنجند آن سنگ را می‎گذارند. در کفه دیگر موزون را که نان است می‎سنجند. پس یک شاهین دارد یک کفه وزن دارد یک کفه موزون. حالا در قیامت آن وزن چگونه است خصوصیاتش را ممکن است در آیات دیگر روشن کرده باشد اما عمده در سوره مبارکه «اعراف» این است که ﴿وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ﴾[26] نه «و الوزن حقٌ»، نه اینکه وزنی هست ما همه چیز را می‎چشیم؛ نخیر در آن روز سنگ نیست در دنیا به هر حال اگر ممسوح باشد با متر مساحت می‎کنند و اگر وزین باشد با سنگ و اگر معدود باشد با عدد، اینها واحد سنجش است؛ اما در قیامت با حقیقت می‎سنجند، نماز را با حقیقت می‎سنجند ایمان را با حقیقت می‎سنجند عقیده را با حقیقت می‎سنجند «و الوزن حقٌ» نیست ﴿وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ﴾ آن وقت موزون می‎شود نماز، موزون می‎شود روزه؛ یعنی این واحد سنجش حق است. پس جمیع شئون قیامت حق است هیچ باطل در آن نیست ﴿رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لاَ رَیْبَ فِیهِ﴾ اصلاً شک در آن نیست.

پرسش: در زیارتنامه امیرالمؤمنین است که: «السَّلَامُ عَلَی مِیزَان الْأَعْمَال‏».[27]

پاسخ: میزان اعمال هم درست است، برای اینکه اعمال ما را با اینها می‎سنجند اگر مطابق با عمل اینها بود حق است وگرنه حق نیست. «مِیزَان الْأَعْمَال» هم درست است، تعبیرات دیگری هم درباره این ذوات قدسی آمده درست است. ما اعمالمان را با چه چیزی می‎سنجیم؟ از کجا داریم؟ عرض شد که حق در مدار اینها می‎گردد نه اینها در مدار حق این «عَمَّارٌ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ»[28] آمده، درباره حضرت امیر هم آمده، تفاوت اساسی در آن مرجع ضمیر بود که آن روز گفته شد. «عَمَّارٌ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَمَّارٍ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَار» درباره عمار این «یدور» ضمیر به عمار برمی‎گردد، «عمار یدور مع الحق حیث دار الحق»؛ اما درباره حضرت امیر ضمیر به حق برمی‎گردد «یدور الحق مع علی حیث ما دار»؛ برای اینکه ما یک دین و نوشته و کتابی در خارج نداریم که حضرت امیر برابر آن انجام بدهد. کار معصوم طوری است که ذات اقدس الهی با قول او با فعل او با تقریر او با قیام و قعود او دین را به ما می‎فهماند پس ما حق را از فعل اینها می‎گیریم نه اینکه ما قبلاً یک دینی داریم یک کتابی داریم یک سنتی؛ قرآن هست اما قرآن خصوصیات جزئی احکام را که بیان نکرده است. ما اگر بخواهیم ببینیم خصوصیت نماز چیست می‎بینیم پیغمبر چه کار کرد فرمود: «صَلُّوا کَمَا رَأَیْتُمُونِی أُصَلِّی‏»[29] ما اگر خواستیم مناسک حج و عمره را بفهمیم چه کار بکنیم؟ فرمود: «خُذُوا عَنِّی مَنَاسِکَکُم‏»[30] هر کاری که من می‎کنم شریعت است. این وجود مبارک حضرت امیر و وجود مبارک پیغمبر(صلوات الله علیهما) هم به استثنای مسئله نبوت و امامت این برابر آیه مباهله که فرمود: ﴿وَ أَنْفُسَنَا﴾^[31] می‎شود همان یک روح؛ لذا در مقام اثبات البته نه مقام ثبوت، مقام ثبوت ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّکَ﴾؛ اما در مقام اثبات ما اگر خواستیم بفهمیم چه چیزی حق است از چه راهی می‎فهمیم؛ ما راهی غیر از این چهارده معصوم داریم که بفهمیم مثلاً چه چیزی حق است و چه چیزی باطل است؟ پس حق در مقام اثبات «یدور مع علی» شاهدش هم این است که «اللَّهُمَّ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَ عَلِیٍّ حَیْثُمَا دَار»؛[32] آن وقت جامعه اگر خواست بفهمد حق چیست ببیند علی چه کار کرده است و این چهارده نفر هم یک حقیقت‎اند، اختصاصی ندارد ﴿أَنْفُسَنَا﴾ به وجود مبارک حضرت امیر، اینها به هر حال یک حقیقت‎اند نور واحدند و مانند آن.

بنابراین این لفظ در مفهوم استعمال می‎شود، یک؛ هر مصداقی که برای او تسائل باشد حق است «الی یوم القیامة»، این دو؛ مصداق ظاهری هم هست نه تفسیر باطنی، این سه؛ و ظهور این آیه صدرش درباره معاد است به دلیل اینکه محور اصلی وسط سوره معاد است، بخش پایانی آن از باب «ردُّ العجُز علی الصدر» درباره معاد است.

«و الحمد لله رب العالمین»