أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ (48) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ (49) فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (50)﴾

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ (1) عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ (2) الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ (3) کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ (4) ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ (5) أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً (6) وَ الْجِبالَ أَوْتاداً (7) وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً (8) وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً (9) وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً (10) وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً (11) وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً (12) وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً (13) وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً (14) لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً (15) وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً (16) إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً (17)﴾.

چند سؤال مربوط به سوره مبارکه «مرسلات» بود که بعضی‎ها دیر به دست ما رسید که ـ إن‎شاءالله ـ فردا مطرح می‎شود. یکی دو سؤال که مطرح می‎شود این است که سؤال شده در سوره مبارکه «مرسلات»، ده بار کلمه ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾ تکرار شده نه بیش از آن. درست است ده بار در این سوره تکرار شد و در قرآن تقریباً در حدود بیست مورد یا قدری کمتر یا قدری بیشتر بازگو شد. کلمه ﴿وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ﴾ دوازده بار که ده بار آن در سوره مبارکه «مرسلات» است که گذشت، یک بار در سوره مبارکه «طور» است؛ آیه سوره «طور» این است: ﴿فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ ٭ الَّذینَ هُمْ فی‏ خَوْضٍ یَلْعَبُونَ ٭ یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلی‏ نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا﴾؛[1] یک بار سوره مبارکه «مُطَفِّفِینَ» است.

مطلب دیگر این است که جهان مثل حلقات ریاضی بودن منافات ندارد با آنچه وجود مبارک حضرت امیر(سلام الله علیه) در هنگام وداع اباذر در مرز مدینه از مدینه به ربذه گفته شد. قبلاً عنایت فرمودید که مرحوم کلینی در کتاب شریف روضه کافی مراسم تودیع اباذر(رضوان الله تعالی علیه) را که خواستند او را از مدینه به ربذه تبعید کنند گفتند کسی حق تودیع ندارد؛ ولی حضرت امیر اعتنا نکرد و وجود مبارک حسنین هم در خدمت حضرت بودند بعضی از صحابه هم در خدمت حضرت بودند؛ برخی از کلمات را این ذوات مقدس ذکر فرمودند، بعضی از کلمات را خود اباذر در پاسخ آنها. یکی از آن کلمات نورانی که وجود مبارک حضرت امیر به اباذر فرمود این بود که اگر کل آسمان قطره‎ای از آن نازل نشود و از بستر زمین نظیر فلز گیاهی روییده نشود خدا می‎تواند بنده‎اش را روزی دهد. این فرمایش حضرت امیر است که در جلد هشت کافی آمده است.[2]

 گاهی سؤال می‎شود اگر جهان مثل حلقات ریاضی است این سبک چگونه است که هیچ بارانی نیاید و هیچ گیاهی روییده نشود؟ مستحضرید که جریان ریاضی بودن یعنی منظم بودن، یعنی فشار مالی‎اش منظم است فشار نظامی‎اش منظم است فشار اخلاقی‎اش منظم است؛ چه اینکه رفاه اقتصادی‎اش منظم است رفاه نظامی‎اش هم منظم است؛ ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ﴾؛[3] گاهی ﴿نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ﴾ گاهی ﴿وَ الْخَیْرِ﴾ گاهی ﴿بَلَوْناهُمْ ... وَ السَّیِّئاتِ﴾[4] گاهی ﴿بِالْحَسَناتِ﴾. معنای ریاضی بودن این نیست که  آنها راحت‎اند همیشه راحت‎اند، فقر در جای خود، غنا در جای خود، بیماری در جای خود، بیماری در جای خود، هلاکت در جای خود اینها مثل حلقات ریاضی است که اینجا جای بیمار شدن است که شخص را با بیماری می‏گیرند، فلان جا جای رفاه است که شخص را با رفاه می‏گیرد ﴿بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ﴾، یک؛ ﴿وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً﴾، دو؛ معنای ریاضی بودن منظم بودن است نه مرفّه بودن. اما آنچه مربوط به سؤالات بعدی است ـ إن‏شاءالله ـ در فرصت‏های دیگر ذکر می‏شود.

اما سوره مبارکه ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ که آخرین جزء قرآن است فرمود: ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾ که این مستحضرید الف در اثر تکرار این سؤال‏ها برای خفّت ساقط شده، «عمّا» است مثل «لِمَ، بِمَ» و مانند آن که «عما یتسائلون» نه ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾. «تسائل» گاهی بین مؤمن و کافر است گاهی بین مؤمنین است گاهی بین کفار است مسئله قیامت از مهم‏ترین مسائلی است که آن روز محل تسائل بود. اگر ما خواستیم ببینیم که آن محور تسائل چیست باید در این مقطعی که سوره مبارکه «نبأ» نازل شده است به تاریخ آن عصر و مصر مراجعه بشود. مستحضرید که بررسی قرآن و تفسیر قرآن سه فراز دارد: یکی شأن نزول دارد، یکی جوّ نزول دارد و یکی فضای نزول. شأن نزول مربوط به آیه است، جوّ نزول مربوط به سوره است فضای نزول مربوط به کل قرآن است؛ مثلاً سوره مبارکه «بقره» که در مدینه نازل شد اینکه یک شبه یا یک روزه نازل نشد در طی این مدتی که این سوره نازل شد باید بررسی بشود که رخدادهای تلخ و شیرین مدینه چه بود؛ یا سوره «انبیاء» و مانند آن که در مکه نازل شد یک روزه که نازل نشد بعضی از سور کوچک یک روزه نازل شد؛ اما بعضی از سوره‏ها دو سال سه سال طول کشید آن رخدادهای تلخ و شیرین زمان نزول این سوره دو سه ساله را می‏گویند جو نزول. یک تعامل متقابلی است بین رخدادهای آن مکه با سوری که نازل می‏شود و اگر این سوره بخواهد به خوبی روشن بشود آن مسئله جَو نزول الا و لابد باید روشن بشود چون جو نزول سوره به مثابه شأن نزول آیه است؛ چه اینکه اگر کسی بخواهد کل فضای قرآن مشخص بشود باید فضای جهان را بررسی کند در ظرف این 23 سال که اگر بخواهد ببیند پیام این 23 سال چیست باید ببیند در این 23 سال در جهان گذشت؛ چون قرآن کریم در سه بخش سوره و آیه دارد یک بخش آن ملی و محلی است که با مسلمین و مؤمنین درباره احکام و حکَم شرعی کار دارد ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا﴾ حکم این است این است این است. یک بخش از آن منطقه‏ای است، ملی و محلی نیست که با مسلمان‏ها از یک سو، مسیحی‏ها از سوی دیگر و کلیمی‏ها از سوی دیگر و ... ؛ اینها که موحدند و از یک خانواده‏اند قرآن با اینها کار دارد ﴿یَا أَهْلَ الْکِتَابِ﴾[5] این است، به اینها چگونه جزیه بدهید ﴿لا یَدینُونَ دینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ﴾[6] که این بخش، بخش منطقه‏ای است نه ملی و محلی. بخش سوم بخش جهانی و بین‏المللی است کاری به حوزه اسلامی یا کاری به حوزه ایمانی مخصوص ندارد با بشر کار دارد؛ نظیر سوره مبارکه «مدّثر»، در آنجا کلمه بشر سه بار تکرار شد یک بار حرف آن شخصی بود ولید که از اتاق فکر درآمده که بررسی کنند که درباره قرآن کریم چه بی‏ادبی کنند گفتند فرشته‏ای از آسمان نیامده، پیغمبری از زمین برنخاسته ﴿إِنْ هذا إِلاَّ قَوْلُ الْبَشَرِ﴾[7] یک آدم عادی ـ معاذالله ـ این حرف را می‏زند. در همان سوره مبارکه «مدّثر» بعد از بیان عظمت قرآن کریم دو بار کلمه بشر ذکر شده است که ﴿ذِکْری‏ لِلْبَشَرِ﴾،^[8] ﴿نَذیراً لِلْبَشَر﴾^[9] یعنی حقوق بشر است، این مربوط به عرب و عجم نیست، مربوط به مسلمان و مسیحی و اینها نیست؛ لذا در این بخش‏ها وقتی پیام قرآن روشن می‏شود که فضا در طی این 23 سال جهان چه حادثه‏ای اتفاق افتاده است، ما با این فضای نزول کار داریم، قرآن با این فضای نزول کار دارد، این ایام که مربوط به خلاف و ولایت و امامت وجود مبارک حضرت است با این فضای نزول کار دارد. حالا ما که همیشه منتظریم و آماده‏ایم ـ إن‏شاءالله ـ موظفیم اما حالا حضرت ظهور کرد، حضرت ظهور که کرد هم بخش ملی و محلی را زنده می‏کند هم بخش منطقه‏ای را زنده می‏کند هم بخش بین‏المللی را. حالا حوزه‏های علمیه که شاگردان مستقیم حضرت‏اند حضرت به اینها دستور می‏دهد که شما به فلان کشور بروید فلان شهر بروید. این ﴿مَا هِیَ إِلاّ ذِکْرَی لِلْبَشَرِ﴾ را در آیات دیگر به این صورت بیان فرمود که فرمود: ﴿لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ﴾،[10] ﴿وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ﴾ ﴿وَ کَفی‏ بِاللَّهِ شَهیداً﴾.[11] این ﴿لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ﴾ یعنی همان بیان نورانی پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است که «الْإِسْلَامُ یَعْلُو وَ لَا یُعْلَی عَلَیْه»‏؛[12] بارها به عرض شما رسید این جمله خبریه‎ای است که به داعی انشا القا شده است این «الْإِسْلَامُ یَعْلُو» خود این بیانات و قرآن و آیات اینکه خودبهخود بالا نمی‎آید این به دست شما باید بالا بیاید. فرمود «الْإِسْلَامُ یَعْلُو وَ لَا یُعْلَی عَلَیْه»‏ یعنی «یجب علیکم» که حرف جهانی بزنید؛ حالا کسی منتظر ظهور حضرت است حداکثر فکرش حرم تا جمکران باشد اینکه جهانی نیست این ظهور حضرت نمی‎خواهد این حداکثر یک پیاده‎روی ثواب‎بری می‎خواهد. کسی که نمی‎داند دکارت چه گفته هایدگر چه گفته، کانت چه گفته این چگونه می‎تواند شاگرد حضرت باشد؟ کجا می‎خواهد برود؟ این می‎خواهد بین جمکران و حرم برود یا می‎خواهد جهان را اصلاح کند؟ حرف حضرت را به جهان برساند یا نرساند؟ این بدون اطلاع و آگاهی از جهان، بدون ﴿لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ﴾، ﴿وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ﴾،[13] ﴿وَ کَفی‏ بِاللَّهِ شَهیداً﴾ در این سه آیه، اینکه فرمود: «الْإِسْلَامُ یَعْلُو وَ لَا یُعْلَی عَلَیْه»‏ به دست چه کسی باید احیا بشود؟ کسی نداند غرب چه خبر است کسی نداند آگاهی غرب چه خبر است مکتب‎های غرب چه خبر است ادیان غرب چه خبر است، او چگونه می‎تواند شاگرد حضرت باشد؟ این فقط جمکرانی فکر می‎کند نه جهانی؛ این باید حواس ما جمع باشد.

بنابراین تا فضای جهان و نزول روشن نشود کل قرآن روشن نمی‎شود تا آن چند سال تاریخی روشن نشود جوّ نزول روشن نشود سوره مشخص نمی‎شود چه اینکه تا شأن نزول مشخص نشود آیه مشخص نمی‎شود. در آن چند سال، تسائل محوری مردم مکه مسئله معاد بود که انسان زنده می‎شود یعنی چه؟ خیال می‎کنند پایان خط همین گور است خیال می‎کنند مرگ پوسیدن است؛ دین آمده مرگ را معنا کرده که مرگ از پوست به درآمدن است نه پوسیدن و قبر مَعبر است نه منتها، آخر خط نیست، مَعبر است از اینجا باز دوباره سر در می‎آوریم و آنکه وارد قبر می‎شود بدن است نه روح، روح که مردنی نیست نمی‎ماند زنده است و همین روح که زنده است به آن سؤال دیگر هم پاسخ داده می‎شود که قرآن کریم اصرار دارد که ما آبرویمان محفوظ باشد و اگر کسی ـ خدای ناکرده ـ بیراهه رفت یا راه کسی را بست «مسلوب الحیثیه» می‎شود؛ حالا اگر زنده است که «مسلوب الحیثیه» می‎شود اگر مُرد روحش زنده است باخبر است رسوا می‎شود و رنج می‎برد؛ این طور نیست کسی که مُرد، خیلی‎ها هستند که وضع مالی‎شان خوب است از راه حرام، بعد می‎میرند دست کسی هم به آنها نمی‎رسد خیر، اولین رنجی که می‎برند خودشان زنده‎اند بیدارند آبرومند هستند، گذشته از اینکه تاریخ و قصص انبیا و قصص اولیا آبروبر است، خود آنها هم زنده‎اند کاملاً درک می‎کنند، هیچ فرقی بین زنده و مرده نیست؛ ممکن نیست که کسی بیراهه برود و «مسلوب الحیثیه» نشود و زنده است. بنابراین ما حالا نه وقت می‎توانیم تهیه کنیم، جز آرزو و امید کاری از دست ما برنمی‎آید، فقط این را آرزو داریم که حضرت ما را به عنوان شاگردی بپذیرد، کار را از ما نگیرد به دیگری ندهد؛ حالا اگر کار را از ما نگرفت به دیگری نداد و ما را به عنوان شاگردی قبول کرد و فرمود برو فلان شهر، فلان کشور پیام مرا برسان ﴿لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ﴾، ﴿وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ﴾ باید مکتب آنها را بدانیم یا ندانیم؟ یک روحانی با عرضه بفهم فتح یک کشور را به عهده دارد. همه ما شنیدیم وقتی فتح مکه شد وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) این بیان را ذکر کرد پسرعمویش جعفر از مهاجرت از حبشه آمده به مدینه؛ او بیش از ده سال در حبشه بود، می‎دانید تمام مردم مدینه تحت فشار یهودی‎های کاخ‎نشین بودند، پول دست آنها بود قدرت دست آنها بود جاسوسی دست آنها بود ستون پنجم دست آنها بود، چقدر رنج و غصه از همین یهودی‎های مقتدر سرمایه‎دار مدینه می‎بردند؛ بعد از فتح خیبر خیلی راحت شدند. آن قدرت علوی(سلام الله علیه) هم بالاخره در را باز کرد. در روز فتح خیبر جعفر(سلام الله علیه) از حبشه آمده بود مدینه خدمت حضرت. چند سال در حبشه بود، وجود مبارک پیغمبر چه فرمود؟ فرمود امروز من دو تا جشن دارم، نمی‎دانم به کدام یک از این دو خوشحال بشوم، به قدوم جعفر یا به فتح خیر؟[14] پسرعموی او از مسافرت آمده این کار فتح مکه را می‎کند؟ بفهم یعنی بفهم! یک روحانی بفهم، مبلّغ، معلم، آگاه، بیش از ده سال در حبشه بماند فرهنگ حبشی و حبشه را عوض بکند، تحت تأثیر قرار نگیرد تحت تأثیر قرار بدهد، آثار اسلام را در آنجا روشن کند، ارزش این به اندازه فتح خیبر است پس چرا ما نباشیم چرا ما نباشیم؟ جعفر که امام نبود، پسرعموی حضرت بود این کار از ما برمی‎آید. چرا اگر ما را فرستادند بگویند برو لندن برو فلان جا، حرف روز را نزنیم؟ شما سؤال کنید بیش از ده سال جعفر در آنجا بود چه کار می‎کرد؟ زودتر از جای دیگر، حبشه مسلمان شدند؛ از بس این عمیق حرف زد عالمانه حرف زد مبلّغانه حرف زد، فرهنگی فکر کرد. پس می‎شود آدم کاری بکند که پیغمبر اسلام بگوید ارزش دیدار او به اندازه فتح خیبر است این کار است حالا آن مسئله بهشت و درجات بهشت سرجایش محفوظ است چرا ما این نباشیم؟ این را که نگفت مخصوص پسرعموی من است همه شما می‎توانید این کار را بکنید اگر کسی از طرف رهبری و غیر رهبری رفته لندن رفته آلمان کار همین بزرگوار یعنی جعفر پسر ابیطالب این طور کار انجام بدهد شهید بهشتی هم آنجا بود دیگران هم بودند پس می‎شود درس خوب بخواند حرف خوب بفهمد خوب مطالب عقلی و جهان‎بینی اسلام را بفهمد جهان‎بینی آنها را بشناسد زبان آنها را بداند به زبان آنها، آنها را روشن کند تا روشنی چشم وجود مبارک ولیّ عصر بشود همان حرفی که وجود مبارک پیغمبر فرمود حضرت هم همان حرف را می‎زند دو تا حرف که ندارند.

غرض این است که این جمله نورانی که فرمود دو تا جشن من دارم نمی‎دانم به کدام یک از اینها خوشحال‎تر باشم برای یک آدم بفهم و یک روحانی بفهم است یک روحانی بروز است که بداند اگر رفته آلمان چه کند، اگر رفته فرانسه چه کند اگر رفته فلان کشور چه کند این هم پس می‎شود وگرنه ما اینجا تا جمکران فکر بکنیم دین جهانی بشود که نمی‎شود. غرض این است که قرآن در سه بخش حرف زد سوره آن در سه بخش است تفسیر هم سه بخش است اگر بخواهیم خصوص یک آیه را بفهمد باید درباره شأن نزول آن بجدّ تلاش کند اگر بخواهد کل این سوره را بفهمد باید جو نزول را که در این مدت در مکه یا مدینه چه خبر بود اگر بخواهد کل قرآن را بفهمد باید فضای نزول که جهان چه حادثه‎ای را دید چه حادثه‎ای را می‎بیند آبستن چه حادثه‎ای است این را کاملاً بفهمد آن روز سؤال محوری مسئله معاد بود گرچه همیشه مسئله معاد هست اما آنکه بعضی قبول داشتند بعضی نکول داشتند آن کسانی که نکول داشتند بعضی‎ها می‎گفتند مستحیل است بعضی‎ها می‎گفتند مستبعد است آنهایی که قبول داشتند در حد ضروری بودند جسمانی بود روحانی بود کیفیتش بود این مورد تسائل است. بعد ذات اقدس الهی میفرماید: ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾.

 این کتاب العقد الفرید ابن اثیر را که اینها سه تا برادر بودند و هر کدام یک کار علمی قابل توجهی کردند: یکی نهایه ابن اثیر نوشت یکی تاریخ ابن اثیر نوشت یکی العقد الفرید کتاب ادبی است که قصائص فراوانی را جمع کرد ایشان نقل می‎کند که لوح قبر بعضی از بزرگان اسلامی این جمله بود ﴿قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیم ٭ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون‏﴾[15]‏ این حرف‎ها را در اول سنگ قبر می‎نوشتند، خبر مهمی است آنجا! این دستور دینی که به ما دادند در این تابلوها نوشته این مدرسه است. ما فاتحه‎ای می‎خوانیم عرض ادبی می‎کنیم وقتی وارد قبرستان شدیم این وظیفه ماست اما یک سؤال و جوابی و یک دیالوگی هم داریم در این تابلو یک سؤال و جوابی است: «یَا أَهْلَ‏ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کَیْفَ وَجَدْتُمْ قَوْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ‏»[16] شما را به «لا اله الا الله» قسم بگویید آنجا چه خبر است؟ پس معلوم می‎شود که می‎توان با آنها رابطه برقرار کرد اگر ما با اموات رابطه برقرار نکنیم فقط یک فاتحه بخوانیم و برگردیم اینکه مدرسه نشد. اینکه مرحوم آقای قاضی(رضوان الله تعالی علیه) بارها و مدت‎ها و ساعت‎ها در وادی السلام می‎رفت برای همین سؤال و جواب بود این دستور دینی ما هست یا نیست؟ این ـ معاذالله ـ لغو است یا ما می‎توانیم مدرسه داشته باشیم با اینها حرف بزنیم چیزی یاد بگیریم؟ شما را به «لا اله الا الله» قسم بگویید آنجا چه خبر است؟ پس معلوم می‎شود راه دارد «یَا أَهْلَ‏ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کَیْفَ وَجَدْتُمْ قَوْلَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه‏» کسی که قبرستان می‎رود فقط برای فاتحه خواندن این خیلی با آنها فرقی ندارد کسی که مدرسه برود چیزی بالاخره یاد بگیرد پس ما این طور می‎توانیم باشیم و در لوح قبر بسیاری از بزرگان ﴿قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیم ٭ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون‏﴾‏  این اول قبر نوشته می‎شد حالا القاب و اینها که مشکل را حل نمی‎کند ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾؟ ﴿قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیم ٭ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُون‏﴾‏  که در بخش‎های دیگر است ﴿الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾، اختلاف هم قرآن کریم در سور دیگر نقل می‎کند بعضی گفتند مستحیل است ﴿إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفی‏ خَلْقٍ جَدیدٍ﴾ بعضی می‎گفتند مستبعد است ﴿ذلِکَ رَجْعٌ بَعیدٌ﴾ استبعاد کردند نه استحاله بعضی جسمانی قبول کردند بعضی روحانی قبول کردند اصلاً مسئله معاد برای ما مطرح نیست درسش مطرح نیست بحثش مطرح نیست کیفیت مردن مطرح نیست ما فقط در حد عادی فکر می‎کنیم این طور نیست فرمود این مسئله خیلی مهم است بعد برای اثبات مسئله فرمود عالم ریاضی است عالم مثل حلقات ریاضی دقیق و نظم است من این را بیخود خلق کردم؟ که هر کسی بیاید بخورد و بمیرد و هر کاری می‎خواهد بکند بکند یا حساب و کتابی هست؟ فرمود این آسمان منظم این زمین منظم این خواب منظم خواب چه عظمتی است؟ ﴿النَّوْمَ سُباتاً﴾ بعد فرمود این خوابی که نعمت و برکت است باید مواظب باشید چشمتان را بگیرد نه چشم جانتان را این بیان نورانی حضرت امیر است در نهج «نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ‏ الْعَقْل‏»[17] اینجا سبات با سین سبت یعنی تعطیلی، آرامش. در اینجا فرمود این خواب شما آرامش شماست یکی از بهترین نعمت‎های خدا همین خواب است که انسان خستگی‎اش با این خواب برطرف می‎شود این خواب برای چشم است نه برای عقل، برای بصر است نه برای بصیرت، اگر ـ خدای ناکرده ـ بصیرت ملتی به خواب برود نمی‎شود با آنها زندگی کرد ولو رهبر علی بن ابیطالب هم باشد. مگر رهبر علی بن ابیطالب نبود؟! مگر شکستش مسلّم نبود؟! داشتن رهبر خوب یک طرف قضیه است «نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ‏ الْعَقْل‏»؛ پناه می‎برم از اینکه عقل یک ملت بخوابد اینها را فرمود من منظم خلق کردم خیال کردند این عالم منظم را خلق کرد که هر کسی بیاید هر کاری بکند و برود حسابی و نیست؟ ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً﴾ تمام اینها براهین است که حلقات ریاضی بودن برای این است که هیچ چیزی نیست مگر اینکه ﴿کُلُّ شَی‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾ جای خوشی باید جای خوشی، جای ﴿وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً﴾، ﴿بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّیِّئاتِ﴾.

 مرحوم امین الاسلام نقل کرد وجود مبارک حضرت امیر کسالتی پیدا کرد رفتند به حضورشان عرض کردند «کیف حالک»؟ فرمود: «عَلی شَرّ»^[18] خواست اینها را بفهماند. عرض کردند شما هم می‎گویید شرّ؟ فرمود بله برای اینکه خدا در قرآن فرمود: ﴿وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً﴾ بیماری همین شرّ است؛ گرچه هر چه از آن دوست می‎رسد نیکوست چون آزمایش است می‎خواهد جواب بهتر بدهد ولی برای تفهیم اینها فرمود این یک حلقه ریاضی است عددها یکسان نیستند کم و زیاد دارد، زوج و فرد دارد، شرّ و خیر داریم حسنات و سیئات داریم عالم عالم امتحان است. الآن ما در کلاس امتحان سلامت نشستیم، تعبیر لطیف قرآن را ببینید چیست؟ ﴿فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَن﴾، ﴿أَکْرَمَنِ﴾؛ ﴿وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاَهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَن﴾،[19] ﴿أَهَانَنِ﴾؛ یعنی ما اگر این را سالم بکنیم مریض نباشد می‎گوید خدا مرا گرامی داشت، اگر بیمار بشود می‎گوید خدا مرا تحقیر کرد، در مسائل مالی این طور است، سلامت بدن همین طور است؛ فرمود: ﴿کَلَّا﴾![20] الآن افرادی که سالم‎اند مبتلا به سلامت‎اند آنها که در بیمارستان‎اند مبتلا به مرض‎اند مبتلا یعنی ممتحَن در هر دو جا تعبیر به ابتلا کرده است. ﴿فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَن﴾؛ یعنی اگر ما او را مبتلا بکنیم به ثروت، مبتلا بکنیم به مال، مبتلا بکنیم به جوانی، می‎گوید من در گرامیداشت خدا هستم؛ مبتلا بکنیم به بیماری مبتلا بکنیم به مرض مبتلا به فلان بکنیم می‎گوید خدا مرا اهانت کرد؛ ﴿کَلَّا﴾ هر دو امتحان است.

بنابراین آنها که در بیمارستان‎اند مبتلا به بیماری‎اند، کسانی هم که در منزل دارند استراحت می‎کنند مبتلا به سلامت‎اند، هر دو آزمایش است؛ این آزمایش‎ها و این تشکیلات متفرقه ریاضی‎گونه برای حساب و کتاب است؛ لذا بعد از چند آیه می‎فرماید زمین را گهواره قرار دادیم؛ البته به این مطلب اشاره هم کرد کسی که زمینی فکر می‎کند به هر حال کودک است. فرمود اینها را ما انجام دادیم ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً﴾ که به منزله جواب است؛ ﴿عَمَّ یَتَساءَلُونَ﴾؛ از خبر مهم سؤال می‎کنند، بعضی‎ها محال می‎دانند بعضی‎ها ضروری می‎دانند بعضی‎ها مستبعد می‎دانند؛ ﴿الَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ اختلافاتشان هم به همین است، اختلافاتشان را هم قرآن کریم در موارد دیگر ذکر کرده است. ﴿کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ ٭ ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ﴾ تکرار است، یقیناً می‎فهمند حالا زود یا دیر، به خوبی می‎فهمند که معاد برای چیست چون هر چیزی که کردند زنده است؛ نتیجه کار خودش را کسی ببیند معلوم می‎شود که کارهای او هدر نرفته. بعد می‎فرماید که زمین را ما گهواره‎گونه قرار دادیم هم مهد قرار دادیم هم مِهاد قرار دادیم هم به منزله گهواره است مادامی که زمینی فکر می‎کنید گهواره‎ای هستید کودک هستید برای آرامش شما خوب است و کوه‎ها را «وَتَد»، «وَتَد»؛ یعنی میخ به منزله میخ و میخکوب‎کردن زمین قرار دادیم که این گسل‎های زمین را آرام کند انفجارهای زمین را آرام کند، سختگیری زمین را آرام کند که نلرزد و زمین‎لرزه دائم نیاید. این بیان نورانی حضرت امیر که در خطبه اول نهج البلاغه هم هست که «وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَیَدَانَ»[21] که مفعول «وَتَد» است؛ «مَیدان» یعنی اضطرات و نوسان. «وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَیَدَانَ أَرْضِهِ»؛ یعنی لرزش زمین را با این سنگ‎ها میخکوب کرده است. این از همین تعبیرات قرآنی که اوتاد گاهی دارد ﴿وَ الْجِبالَ أَرْساها﴾ دارد؛ اینجا تعبیر اوتاد دارد یعنی وتد و میخ زمین.

﴿وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً﴾ شما که مثل فرشته نیستید که قائم به شخص باشید قائم به نوعید، بعضی زن‎اند بعضی مردند برای تولید این طوری باید باشد. ﴿وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً﴾؛ آرامش شما را ما در خواب قرار دادیم. در بخش‎های دیگر فرمود اگر زمین طرزی بود که همیشه روز بود زندگی نمی‎شد کرد. این آقا می‎خواهد کار کند آن آقا می‎خوابد بخوابد همه‎اش شب بود زندگی نمی‎شد کرد. فرمود اگر شب بود ﴿مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِضِیاءٍ﴾؛[22] بعد اگر همه‎اش روز بود ﴿مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فیهِ﴾[23] این روز بودن و شب بودنِ ریاضی‎گونه البته این بخش خیلی ریاضی بودنش واضح و شفاف است؛ اگر یک ریاضیدان قوی و قَدَری باشد می‎تواند بگوید که از پنج هزار سال قبل یا ده هزار سال قبل، تاکنون چند تا کسوف اتفاق افتاده چند تا خسوف اتفاق افتاده چند تا جزئی بود چند تا کلی بود منظم و اگر ریاضیدان قوی هم باشد نسبت به آینده هم همین جور می‎کند این می‎شود به معنی ریاضی.

«و الحمد لله رب العالمین»