أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

﴿وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً (1) وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً (2) وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً (3) فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً (4) فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً (5) یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ (6) تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ (7) قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ (8) أَبْصارُها خاشِعَةٌ (9) یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ (10) أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً (11) قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ (12) فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ (13) فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ (14)﴾.

دو سؤال مربوط به بحث‏های قبل بود که بعد از بیان آنها بحث کنونی ـ إن‏شاءالله ـ شروع می‏شود: یکی اینکه اگر قرآن برای تذکره و هدایت است رمزگویی با هدایت کردن عمومی سازگار نیست نمی‏شود گفت حروف مقطعه رمز است یا فلان بخش رمز است و نمی‏شود گفت آیاتی نظیر: ﴿یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾[1] و مانند آن اینها صرفه است و خداوند انسان‏ها را از مطالعه در این بخش از آیات منصرف کرده است!

پاسخ این است که درست است قرآن برای هدایت و راهنمایی جامعه بشر آمده، ولی برخی از آیات را به عموم مردم القا می‏کند ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ﴾[2] کذا؛ بعضی‏ها را به پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) می‏فرماید تو به اینها بگو تو معلم اینها باش ﴿یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ﴾[3] حروف مقطعه و مانند آن اگر رمز است کسی به اهل بیت(علیهم السلام) مراجعه کند آنها رمزگشایی می‏کنند هم تذکره و هدایت است هم رمز است که دست عموم به آنها نمی‏رسد.

جریان «صرفه» هم همین طور است ما الآن می‏بینیم غالب ما این آیه مبارکه را می‏خوانیم و به سرعت رد می‏شویم که ﴿وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ سؤال نمی‏کنیم انقلاب «الی الله» یعنی چه؟ خیال می‏کنیم همان معنای ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ‏﴾[4] است. در خودمان مشاهده می‏کنیم که منصرف می‏‏شویم از تأمل و تدبر در این گونه از آیات. اگر تأمل کردیم بررسی کردیم دیدیم انقلاب «الی الله» محال است آن وقت نظیر ﴿جاءَ رَبُّکَ﴾[5] می‏گوییم مضاف در تقدیر است یا در کلمه تصرف می‏کنیم یا در جمله تصرف می‏کنیم و مانند آن؛ نظیر ﴿یَدُ اللَّهِ﴾،[6] ﴿جاءَ رَبُّکَ﴾[7] و مانند آن. اما اگر بررسی کردیم دیدیم نه، یک راه صحیح معقول دارد تصرف نمی‏کنیم؛ نه با بررسی به آن نتیجه اول رسیدیم نه به نتیجه دوم برای اینکه غالباً در این آیه سوره «روم» و «لقمان» و مانند آن تأمل نمی‏کنیم که انقلاب «إلی الله» یعنی چه؟ «صیرورت إلی الله» یعنی چه؟ رجوع به محکمه الهی روشن است اما ﴿إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ﴾[8] یا ﴿وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ﴾ انقلاب «الی الله» یعنی چه؛ غالباً تأمل نمی‏کنیم اگر تأمل بکنیم و به دشواری برسیم با مراجعه به روایات اهل بیت(علیهم السلام) ممکن است مقداری حل بشود.

اما درباره «نازعات» وجوهی گفته شد که اینها هم مربوط به فرشتگان گوناگون است، یک؛ مربوط به نجوم و حالات سماوی است، دو؛ مربوط به حالات رزمنده‏های میدان جهاد است، سه؛ ولی معروف بین اهل تفسیر این است که بر فرشته‏ها حمل کردند. ﴿النَّازِعاتِ غَرْقاً﴾ یعنی آنها به شدت نزع می‏کنند و جان را می‏کَنند؛ نظیر همان بحثی که قبلاً گذشت که ﴿الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ﴾[9] همان‏هایی هستند که ﴿یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ﴾[10] با فشار جان را می‏کَنند حتی از ناخن ـ ناخن به هر حال زنده است حیاتی دارد به دلیل اینکه رشدی دارد منتها حیات گیاهی دارد ـ از ناخن هم به شدت این روح را می‏کَنند، آن وقت برای او خیلی دردآور است برای مؤمنان که ﴿الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ﴾[11] با ادب و با احترام و با سلام می‏آیند تا قبض روح کنند می‏شود ﴿وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً﴾؛ یعنی به آرامش روح را قبض می‏کنند. پس ﴿وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً﴾ مخصوص تبهکاران است ﴿وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً﴾ مخصوص مؤمنان و پرهیزکاران است. اما «سابحات و سابقات و مدبرات» اینها در ردیف آن دو گروه قرار ندارند. «سابحات»؛ «سَبح» یعنی رفتن به سرعت. «سابقات»؛ یعنی اینهایی که به سرعت می‏روند سعی می‏کنند یکی بر دیگری مقدم باشد. مدبرات امر با «فاء» تفریع ذکر شده این اموری که برای فرشته‏ها ذکر شده در بحث‏های اولیه تفسیر اینها گذشت و آن این است که ذات اقدس الهی برای انسان هم مراحل پنج‏گانه قائل شد نظیر همین فرشته‏ها؛ منتها برای فرشته‏ها سه مرحله را اینجا ذکر کرده است مراحل دیگر را اینها دارند یا لازم نبود گفته بشود.

درباره فرشته‏ها اینها فرمودند برای امتثال الهی سرعت می‏گیرند. «سَبح» اینکه ماهی به سرعت در دریا می‏خزد و می‏رود، این را می‏گویند سَبح؛ یا دونده‏ای به سرعت روی زمین حرکت می‏کند می‏گوید سَبح. قسمت مهم سَبح در آب است. پس سرعت رفتن سَبح است، سبقت گرفتن معلوم می‏شود که افراد زیادند یکی سعی می‏کند که دیگری را عقب بزند و جلو بیفتد. پس اول سرعت گرفتن است بعد سبقت گرفتن است؛ نتیجه که با «فاء» تفریع ذکر شده است برای اینکه بهتر و بیشتر امر الهی را تدبیر کند.

پرسش: ...

پاسخ: بله نسبت به بالاتر نمی‏توانند بروند، اما در محدوده خودشان هم سرعت است هم سبقت است، کسانی که در یک محدوده کار می‏کنند سعی می‏کنند هر کدام نسبت به دیگری سابق باشند. آنچه قبلاً گذشت این است که قرآن کریم نسبت به انسان، پنج مرحله ذکر کرد که سه مرحله آن شبیه مراحل سه‏گانه اخیر فرشته‏هاست؛ آن مراحل پنج‏گانه‏ای که قرآن برای انسان ذکر کرد اول معرفت است، بعد هجرت است، بعد سرعت است، بعد سبقت است، بعد امامت. اما معرفت و هجرت، شاید این دو مرحله برای فرشته‏ها نباشد یا به معنی دیگر باشد ولی در انسان این مراحل پنج‏گانه خیلی شفاف است طبق تعلیم قرآن کریم. مرحله اُولی که انسان احکام و حِکَم الهی را یاد بگیرد از معلمی که ﴿یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ﴾ فرا بگیرد؛ بعد از اینکه یاد گرفت هجرت کند ﴿وَ الرُّجْزَ فَاهْجُر﴾[12] از کفر به ایمان، از معصیت به اطاعت، از ظلم به عدل، از بدی به خوبی، از شرّ به خیر و به هر حال از ماسوای خدا به «الله»، میخواهد هجرت کند. فرمود: ﴿وَ الرُّجْزَ فَاهْجُر﴾؛ یک وقت هجرت از شهری به شهری از بلدی به بلدی، از روستایی به روستایی است، یک وقت از بدی مهاجرت می‏کند فرمود: ﴿وَ الرُّجْزَ فَاهْجُر﴾ از رجز و رجس و بدی مهاجرت کن که برترین هجرت، هجرت از بدی به خوبی است. پس اول معرفت است که انسان احکام و حِکَم الهی را فرا بگیرد، دوم هجرت است که از شرّ به خیر و از بدی به خوبی مهاجرت کند، سوم سرعت است که در آیات متعدد فرمود که ﴿سارِعُوا إِلی‏ مَغْفِرَةٍ﴾؛^[13] به سرعت به طرف غفران الهی حرکت کنید. هجرت هر چه سریع‏تر باشد حرکت هر چه سریع‏تر باشد، زودتر به مقصد می‏رسد. چهارم سبقت است فرمود سعی کنید از دیگران سبقت بگیرید ﴿فَاسْتَبِقُوا﴾[14] یک؛ ﴿سَابِقُوا﴾ دو؛ آنجا ﴿فَاسْتَبِقُوا﴾ که باب «افتعال» است معنی ﴿سَابِقُوا﴾ را می‎دهد که باب «مفاعله است یعنی سعی کنید در پیشرفت به طرف ذات اقدس الهی از دیگران جلو بزنید؛ این دنیا نیست که اگر شما بخواهید جلو بزنید خطر داشته باشد. این دعای نورانی کمیل که می‎گوید خدایا توفیقی بده که «أَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْک‏ وَ أَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَیْک‏»[15] همین است توفیقی بده که من از همه بالاتر بروم اینکه دنیا نیست تا خواستن آن بد باشد، آنکه بالاتر است مؤدّب‎تر است عالم‎تر است آگاه‎تر است عادل‎تر است باتقواتر است اینکه چیز بدی نیست؛ «أَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْک‏ وَ أَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَیْک‏» اینهاست؛ اخص باشد احسن باشد اقرب باشد اعلم باشد، اینها را به من بده، من از همه جلوتر بروم. اگر مسئله دنیا باشد بله نقص است؛ اما مسئله لقای الهی باشد ترقی به طرف ذات اقدس الهی باشد، هر چه انسان بالاتر برود متواضع‎تر می‎شود، خطرش کمتر می‎شود ضررش کمتر می‎شود آسیبش کمتر می‎شود شرّش کمتر می‎شود تا برسد به جایی که بی‎شرّ باشد. این یک چیز خوبی است اما اغنی باشم سرمایه‎ام باشد اعظم باشد عُظما باشم این بازی‎ها را نمی‎خواهم، می‎خواهم «أَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَیْک‏» باشم اینکه چیزی بدی نیست، چیز خوبی هم است.

پس بعد از آن معرفت هجرت است بعد از هجرت سرعت است که ﴿سارِعُوا﴾، ﴿سارِعُوا﴾، ﴿سارِعُوا﴾، ﴿سارِعُوا﴾ سرعت، معطل چه چیزی هستی؟ بعد سعی کنید از دیگران جلو بزنید؛ ﴿فَاسْتَبِقُوا﴾، این ﴿فَاسْتَبِقُوا﴾ همان باب «افتعال» به معنی مسابقه است، باب «مفاعله» را می‎دهد جلوتر بروید! نگویید این مقدار بس است و ﴿سَابِقُوا﴾ جلوتر بروید! حالا که جلو افتادید چه کار بکنید؟ نه اینکه بروید آن بالا بگویید حالا من اینجا رسیدم تازه اول کار است، خدایا تا اینجا توفیق دادی من آمدم آمدم، به قله رسیدم، آن توفیقی بده که ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً﴾[16] من امام خوبی باشم حالا یا در روستای خودم هستم یا در شهر خودم هستم یا در کشور خودم هستم یا در قاره خودم هستم یا در دنیای خودم هستم، آن توفیق را بده که مردان خوب به من اقتدا بکنند، ببینند من چه کار می‎کنم آنها هم بکنند، اینکه چیز بدی نیست این خواسته همه ماست. فرمود همه شما این را بخواهید ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً﴾ خدایا آن توفیق را بده من در آن شهری که زندگی می‎کنم خوبان آن شهر به من اقتدا بکنند، نه یعنی نماز جماعت من بیایند، این یکی از مصادیقش است؛ خوبان شهر ببیند من چه کار می‎کنم آنها هم همین کار را بکنند، این یک نعمت خوبی است اینکه چیز بدی نیست. این اول مسئولیت است این طور نیست که اگر کسی اعظم شد عظما شد فلان شد فلان شد آرام بنشیند، اول مسئولیت اوست؛ این نعمت‎های خوبی است این دعاهای خوبی است اینها را که نگفت بد است اینها را گفت خوب است اینها را از خدا بخواهید که خدایا آن توفیق را به ما بده من در هر جا زندگی می‎کنم حالا خوبان آن منطقه ببینند من چه کار می‎کنم؛ یعنی اعمال من، عقاید من، افکار من، گفتار من، کردار من، نوشتار من طوری باشد که خوبان را خوب‎تر بکند اینکه چیز بدی نیست سخن از من و ما نیست، پرهیزکاران شهر خوبان شهر ببینند من چه کار می‎کنم آنها هم بکنند؛ این را به همه ما گفت.

این وصف فرشته‎هاست، فرشته‎ها سابحات‎اند اولاً؛ سابقات‎اند ثانیاً؛ مدبرات‎اند. آنکه مدبر است حتی سابق و سابح دیگری را هم تدبیر می‎کند. این ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ﴾[17] یعنی همین! بعضی‎ها مطاع‎اند بعضی‎ها مطیع‎اند. ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾[18] زیر مجموعه عزرائیل(سلام الله علیه) است مگر عزرائیل(سلام الله علیه) برای قبض روح هر کسی می‎آید؟ یا هر کسی آن توفیق را دارد که جانش را به حضرت عزرائیل(سلام الله علیه) تقدیم بکند؟ بعضی از مشایخ ما(رضوان الله تعالی علیهم) روزانه مقداری عبادت، قرآن، ذکر، صلوات تقدیم عزرائیل(سلام الله علیه) می‎کردند که مثلاً در هنگام قبض روح خودشان تشریف بیاورند این یک راه است. ارتباط با عزرائیل(سلام الله علیه) پیدا کردن عرض ادب کردن، هدیه فرستادن که هم خودشان تشریف بیاورند هم راحت‎تر قبض روح کنند، این یک راه است اینها را که نبستند، اینها یک راه خوبی است که در عین اینکه انسان به قله رسیده است متواضع‎تر بشود. این «فاء» در ﴿فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً﴾ یعنی حالا اینها که سابح بودند اولاً؛ سابق بودند ثانیاً؛ حالا به قله رسیدند ثالثاً؛ کارشان تدبیر ماورا است رابعاً؛ مادون را تدبیر می‎کنند. اینها که تدبیر می‎کنند وصف فرشته‎هاست به ما هم گفتند وصف فرشته‎ها را پیدا کنید همان بیان نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) که قبلاً هم نقل شد همین است. وجود مبارک حضرت فرمود در فضل علم همین بس که ذات اقدس الهی نام علما را کنار نام فرشته‎ها ذکر می‎کند که ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ﴾[19] این بیان نورانی امام سجاد است در فضل علم و عالم.[20]

بنابراین این مدبّرات که با «فاء» تفریع ذکر شده است مربوط به این سه گروه اخیر است البته شامل گروه اول و دوم هم می‎شود آنها هم دارند تدبیر می‎کنند آنها هم سابح‎اند آنها هم سابق‎اند، به سرعت و سبقت دارند فرمان الهی را امتثال می‎کنند؛ اما درباره گروه سوم و چهارم و پنجم به خصوص کیفیت امتثال را ذکر فرمود. برخی از مفسران این طوایف پنج‎گانه را مربوط به آسمان هفتم و دوم و اول و کره زمین و احکام کرسی و اینها را ذکر کردند بر این پنج منطقه ذکر کردند؛ این شاهد قرآنی ندارد شاهد روایی ندارد حالا از کجا ذکر می‎کنند این تعیین کار آسانی نیست، ولی به هر حال فرشته‎ها این طورند، اینها سریع کار می‎کنند و سعی می‎کنند سبقت بگیرند.

پرسش: ...

پاسخ: نه منظور این است که اینها در وصف ملائکه است، حالا فرمودند شما اوصاف ملائکه را پیدا کنید وگرنه وصف، وصف ملائکه است درباره مؤمنین و امثال مؤمنین نیست. نعم! آنها که اینها را تطبیق کردند بر مجاهدین این راه دارد؛ چون در سوره «عادیات» آنجا بر مجاهدین و اسب‎های مجاهدین و کیفیت رزم رزمنده‎ها خدا سوگند یاد می‎کند: ﴿وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً ٭ فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً ٭ فَالْمُغیراتِ صُبْحاً ٭ فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً ٭ فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً﴾؛[21] همه با «فاء» است؛ قسم به اسب‎های مجاهدان وقتی به تندی در میدان جنگ می‎روند سُم این اسب‎ها ـ چون آن سُم به هر حال با آن سُم‎بند که آهن است بسته است ـ به سنگ‎ها می‎خورد و جرقّه تولید می‎کند قسم به آن جرقّه‎ها؛ این خداست! از بس جهاد «فی سبیل الله» عزیز است، خدا به همه اینها سوگند یاد می‎کند ﴿فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً﴾؛ آنها که به سرعت در میدان جنگ می‎روند خاک تولید می‎کنند گَرد و خاک می‎کنند قسم به آنها، از بس جهاد «فی سبیل اللهم حق است ﴿فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً﴾ هم همین است.

در سوره «عادیات» این روشن است که این مربوط به مجاهدان و اسب‎های مجاهدان و کیفیت جنگجویی مجاهدان است؛ اما این سوره، اقوال متعددی است قول معروف همین است که این مربوط به فرشته‎هاست.

پرسش: ...

پاسخ: بله ولی تطبیق است به هر حال تطبیق است نه تفسیر مفهومی. آن وقت اگر این آیه، معروف بین اصحاب این است که این درباره فرشته‎هاست، اوصاف فرشته‎ها را ذات اقدس الهی به مؤمنین می‎دهد؛ می‎گوید فرشته‎ها بعد از سَبح، سبق دارند بعد از اینکه سبق را گذراندند و سابق شدند و پیشرو شدند، مسئول تدبیرند، شما هم این چنین باشید؛ سرعت داشته باشید: ﴿سارِعُوا﴾، سبق داشته باشد: ﴿سَابِقُوا﴾، ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً﴾ به جایی برسید که حالا در شهر هستید در غیر شهر هستید امام خوبان باشید، خوبان شهر ببینند شما چه کار می‎کنید حرف شما را بزنند، اینکه چیز بدی نیست بلکه خوب است اینکه دنیا نیست که ـ خدای ناکرده ـ کسی بگوید این رذیلتی است؛ آن کسی که به جایی رسیده است که امام خوبان هست دنیا برای او این «عَفْطَةِ عَنْز»[22] است وجود مبارک حضرت امیر فرمود این «عَفْطَةِ عَنْز» است؛ بویش بعد در می‎آید، فعلاً بینی شما بسته است بعد بوی آن در می‎آید.

چرا یک عده اگر خواب ببینند که پایشان به قاذوره برخورد مثلاً مال گیرشان می‎آید؟ این تعبیر رؤیایمان است اگر کسی خواب ببیند که دارد راه می‎رود پایش به قاذوره به مدفوع خورد، مالی گیرش می‎آید، این همان است. بنابراین اینکه قرآن کریم دارد ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً﴾ یعنی وصف فرشته‎ها را پیدا کنید می‎شود اگر نمی‎شد که نمی‎گفت نمی‎فرمود. این ﴿فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً﴾ با ﴿فَالسَّابِقاتِ﴾ اینها با «فاء» عطف شده است. پس این سه قسم یعنی «سابحات و سابقات و مدبّرات» اختصاصی به «نازعات و ناشطات» ندارد آنها را هم در بر می‎گیرد آنها هم دارند امر الهی را امتثال می‎کنند چه در قبض روح مؤمن چه در قبض روح کافر.

قبلاً بیان شد که جواب قسم در سوره «صافات» بالصراحه آمده که توحید است در سوره «مرسلات» آمده که معاد است اینجا هم معاد است ولی مقدمه معاد را ذکر می‎کنند به صورت جواب قسم ذکر نشده است. معاد چگونه تشکیل می‎شود؟ فرمود روزی است و روزگاری است زمانی است که جهان‎لرزه پیش می‎آید جهان‎لرزه است نه زمین‎لرزه. این راجفه و لرزه که می‎آید یکی است یا بیش از یکی؟ نه، بیش از یکی است؛ ﴿تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾ دومی در ردیف اولی است این می‎تواند اولی همان نفخ صور اول باشد، دومی همان نفخ دوم باشد به هر حال جهان‎لرزه است، کل جهان دارد عوض می‎شود، همه از بین می‎روند این چراغ خاموش می‎شود، دوباره یک لرزه جهانی است که همه دوباره زنده می‎شوند؛ این می‎تواند «نفخه أُخْری»‏ که قبلاً گذشت[23] راجع به آنها باشد ﴿یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ﴾ یک؛ ﴿تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾ دو؛ دومی که نفخ ثانی است ردیف نفخ اول است. در آن روز که جهان‎لرزه است سخن از زمین‎لرزه نیست ﴿قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ ٭ أَبْصارُها خاشِعَةٌ﴾؛ دل‎ها می‎تپد لرزان و مضطرب است و چشم‎ها خشوع دارد انسان ترسناک نمی‎داند کجا را نگاه کند؟ این خشوع هم در قلبشان هم در چشمشان ظاهر است اینها برای آن است. پس مقطع اول قسم است، مقطع دوم نشانه جواب قسم است این تمام شد.

مقسم سوم، اوضاع کفار در وضع کنونی مکه بود؛ فرمود اینها می‎گویند: ﴿أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ﴾ می‎گویند آیا معادی است که ما دوباره برمی‎گردیم به «حافرة»؟ گفتند «حافر» به معنی محفور است، «محفور» یعنی انسان راهی را که طی می‎کند اثر راه پیدا می‎شود ما دنیا را پشت سر گذاشتیم طی کردیم دوباره برگردیم اینجا؟ اگر اینجا جای خوبی است چرا ما را می‎برند؟ اگر جای بدی است چرا دوباره می‎آورند؟ حرف آنها این است. هم حیات بعد از موت برای آنها مستحیل یا مستبعد بود یا مشکوک، هم بازگشت به دنیا گفتند برای چه می‎برند و برای چه می‎آورند؟ اگر اینجا جای خوبی است چرا ما را می‎برند؟ اگر اینجا جای بدی است چرا دوباره ما را می‎آورند؟ ﴿أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ ٭ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً﴾؛ ما وقتی استخوان‎های پوسیده و فرسوده شدیم نظیر همان استنکار یا استبعادی که در پایان سوره مبارکه «یس» بود ﴿مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ ٭ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ﴾؛[24] این ﴿أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً﴾ همان استبعاد پایان سوره مبارکه «یس» است.

﴿قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ﴾ یک بازگشت خسارت‎باری است بی‎اثر است برای چه می‎آورند؟ اولاً حیات بعد از ممات، مستعبد است یا مستحیل، بر فرض باشد کار بی‎فایده است برای چه می‎برند و برای چه می‎آورند؟ نمی‎دانند برای حساب و کتاب است. آن‎گاه ذات اقدس الهی می‎فرماید خیر، ﴿فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ﴾؛ یک زجر و کوشش و دردناک یکباره است که کل جهان می‎میرد و کل جهان دوباره زنده می‎شود، با یک تشر ﴿فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ﴾ این «سَهَر» با «هاء» هوّذ، یعنی بیداری؛ این در اوصاف بعضی از ائمه(علیهم السلام) دارد که «کان یحی اللیل بالسهرة إلی السحر»؛[25] این «سَهَر» با «هاء هوّذ»، یعنی بی‎خوابی، آن سحر با «حاء جیم»ی که مشخص است؛ سهر یعنی بیداری. یکی از القاب صحنه قیامت ساهره است؛ یعنی خواب در اینجا نیست، بیابان پرمار و عقرب را هم می‎گویند ساهره، چون کسی از ترس نمی‎تواند بخوابد. این بیابان وحشت‎باری که جا برای خواب نیست به نام ساهره است، صحنه قیامت که وحشت‎بار است ساهره است؛ یعنی جا برای خواب نیست گرچه برای ساهره معانی دیگری هم ذکر کردند و اما اینکه در این مقتل‎ها و اینها هست که «کان علیه السلام یحی اللیل بالسهرة الی السحر»، یعنی با بیداری تا سحر را به عبادت و مانند آن می‎گذارند به همین معناست ﴿فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ﴾.

بعد به عنوان یکی از قصص و شاهد و نمونه، جریان حضرت موسی(سلام الله علیه) را ذکر می‎کند ﴿هَلْ أَتاکَ حَدیثُ مُوسی﴾.

«و الحمد لله رب العالمین»