اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

﴿أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِن یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (۲٤)وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئَاتِ وَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ (۲۵) وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ یَزِیدُهُم مِن فَضْلِهِ وَ الْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ (۲۶) وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الأرْضِ وَ لکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ (27) وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَ یَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ (28)﴾

    مراتب سهگانه قبولی عامل و عمل و درجه عالی آن

قبول مراتبی دارد: مرتبه ضعیف و متوسط و قوی که مترتّب بر آن عمل است؛ عملِ ضعیف قبولِ ضعیف دارد، عملِ متوسط قبولِ متوسط دارد و عملِ قوی هم قبول کامل دارد. اینکه فرمود: ﴿إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ﴾،[1] این‌طور نیست که اگر کسی متّقی نبود و نماز و روزهای را انجام داد خدا قبول نکند؛ شرط قبول عمل، تقوا و عدل نیست، تقوا بالاتر از عدل است، «التُّقَی رَئِیسُ الْأَخْلَاق».[2]‏ این‌چنین نیست که شرط صحّت عمل، تقوا یا عدل باشد، آن شرط صحت امامتِ امام و امثال آن است، وگرنه عمل ـ نماز و روزه ـ که واجد شرایط و فاقد موانع باشد نماز و روزه مقبول است؛ امّا همراه با «إِنَّمَا» که فرمود: ﴿إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ﴾، تقوای در متنِ عمل است که واجد شرایط باشد و فاقد موانع باشد لازم است؛ امّا تقوای عامل در غیر حوزه عمل لازم نیست، این شخص باید در نماز دارای تقوا باشد؛ یعنی واجد شرایط و فاقد موانع، امّا بیرون نماز اگر معصیت کرده، کاری به صحّت نماز و قبولی نماز ندارد؛ ولی اگر آن مرحله کاملهٴ قبول بخواهد نصیب این نمازگرار و روزهگیر شود، باید با تقوا باشد. این یک مطلب.

مطلب دیگر این است که گاهی خدا عمل را قبول میکند و گاهی عامل را قبول میکند؛ عمل را که قبول کند، به عامل پاداش میدهد و عامل را که قبول کرد، تحت ولایت خود قرار میدهد و ولیّ او میشود که ﴿اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا﴾.[3] وجود مبارک حضرت مریم(سلام الله علیها) را خدا قبول کرد، نه عمل او را! ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً﴾،[4] وقتی یک گوهر انسانی را خدا قبول کند، او دیگر تحت ولایت اوست و خدا ولیّ اوست.

بیانات نورانی پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برابر این آیه هست که ﴿إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ﴾؛[5] خدا ولیّ مؤمن نیست، خدا ولیّ «الذّین عملوا الصّالحات» نیست، ولیّ ﴿الصَّالِحِینَ﴾ است؛ تا گوهر ذات صالح نباشد، تحت ولایت «الله» قرار نمیگیرد، فرمود: ﴿إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ﴾، نه «یتولی الّذین آمنوا و عملوا الصالحات»!

بنابراین قبول مراتبی دارد که مرحلهٴ عُلیای قبول، پذیرش گوهر ذات عامل است، چه اینکه مریم را خدا قبول کرد؛ وقتی مریم را قبول کرد، کارهای او را هم به عهده گرفت؛ وقتی کارهای او را به عهده گرفت، ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا﴾ میشود، ﴿فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِیّاً﴾[6] و مانند آن میشود. بنابراین اگر کسی بخواهد عمل او مقبول شود، قبول مراتبی دارد و تا مادامی است که در حوزه ﴿الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾[7] به سر میبرد. اگر بخواهد گوهر ذات او مقبول حق شود که تحت ولایت «الله» قرار بگیرد، باید گوهر ذات او صالح باشد. خدا تنها عمل خوب را قبول نمیکند و عمل خوب به آن بالا نمیرسد، اگر گوهر ذات طوری شد که «لاَ رَیْبَ فِیهِ» شد، او تحت ولایت «الله» قرار میگیرد.

پرسش: ... چگونه معنا می‌کنیم؟

پاسخ: بله، چون مشخص کرد. قرآن کریم وقتی که ولایت ذات اقدس الهی نسبت به رسولش(صلی الله علیه و آله و سلم) را مشخص کرد، برهان را با آن ذکر کرد، فرمود: ﴿إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ﴾، دو برهان در این مسئله است: یکی اینکه او صاحب کتاب است و کتاب عامل صلاح است و خدا هم متولّی هر کسی نیست، متولّی ﴿الصَّالِحِینَ﴾ است، نه «الذین عملوا الصالحات». آن‌جا که گفته شد: ﴿اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا﴾، دیگر «عملوا الصالحات» در آن نیست، این گوهر ذات وقتی پاک شد، تحت ولایت «الله» است، آن وقت ذات اقدس الهی برابر قُرب نوافل[8] و امثال آن با زبان او حرف می‌زند.

فتحصّل که قبول سه مرحله دارد، یک؛ قبول گوهر ذات خارج از مراحل سهگانه است، دو؛ اگر کسی بخواهد تحت ولایت «الله» قرار بگیرد که خدا کارهای او را به عهده بگیرد، باید گوهر ذات او صالح شود، سه.

پرسش: حضرت مریم موردی است و لفظ قبول برای اعمال آدمهاست.

پاسخ : بله، اگر آن شخص عمل صالح نمیداشت، صلاح به گوهر ذات او نمیرسید! این برهانی که وجود مبارک پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اقامه میکند، این است که خدا متولّی «صالحین» است. مریم(سلام الله علیها) «من الصالحات» است، نه «الّذین عملوا الصالحات». تازه در بحثهای آیه مربوط به حضرت ابراهیم گفته شد: ﴿وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ﴾[9] تازه در قیامت «صالحین» تعبیر شده به اهل بیت(علیهم السلام).[10] این‌طور نیست که هر کسی صالح شود، گوهر ذات هر کسی به صلاح راه پیدا کند، یعنی ذاتش طوری است که هیچ چیزی در آن جز توحید حق نیست، چنین آدمی مصداق کامل آن اهل بیت می‌باشند و آن روایت هم در ذیل همین آیه ﴿وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ﴾ است.

بنابراین وجود مبارک مریم(سلام الله علیها) از بس موحّدانه عبادت کرد صالح شد، آنگاه ذات اقدس الهی او را قبول کرد. برهان پیغمبر هم این است که ﴿إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ﴾، چون اگر کسی بخواهد گوهر ذاتش صالح شود، از راه ایمان به کتاب و عمل به کتاب است: ﴿نَزَّلَ الْکِتَابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ﴾، نه «یتولّی الّذین آمنوا و عملوا الصالحات»! آنهایی که کار خوب انجام می‌دهند، در مراحل وُسطی قرار دارند یا حداکثر در مراحل عالیه، در بحث قبول فعل قرار دارند؛ امّا اگر گوهر ذاتش بخواهد قبول شود، باید ذات صالح باشد و ذات هم وقتی صالح است که در آن هیچ چیزی جز توحید نباشد.

پرسش: حدیث قرب نوافل شامل نوافل نماز میشود یا کلّ نوافل را در برمیگیرد؟

پاسخ: نوافل مطلقا نوافل است، گاهی میبینید که پیغمبری را خدا نافله میداند. نافله یعنی زائد بر فریضه که فرمود ابراهیم فرزند میخواست به او اسحاق دادیم که پیغمبری در آینده خواهد بود: ﴿وَ یَعْقُوبَ نَافِلَةً﴾،[11] آن فرزند دیگر که پیغمبر بعدی است نافله است؛ او از ما فرزند میخواست، ما به او هم فرزند دادیم و هم نوه دادیم، یک پیغمبر میشود فریضه و یک پیغمبر میشود نافله.

   تبیین شمولبخشی الهی بر گناه صغیره و کبیره

فرمود: ﴿وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئَاتِ﴾، در قرآن کریم سیئه دو قسم است: یک وقت میگویند سیئه در قبال کبیره قرار میگیرد، منظور از سیئه گناه صغیره است که فرمود: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُم﴾،[12] این تقابل نشان میدهد که سیئات در مقابل کبیره است، اگر کسی در طول عمر موفق شد و گناه کبیره را مرتکب نشد و گاهی به صغائر مبتلا شد، خدا وعده بخشش داده است؛ یک وقت است که در مقابل کبیره نیست، خود «السیئات» با الف و لام بازگو شد، هر دو را شامل میشود، البته عفو از سیئات اگر با توبه باشد که داخل در جمله قبل است و اگر نباشد که قضیه «فی الجمله» است و نه «بالجمله»، چون ذات اقدس الهی برخی از گناهان کبیره را هم بیتوبه میبخشد، امّا ﴿لِمَن یَشَاءُ﴾،[13] مشیت الهی هم به علم ذاتی اوست و برابر حکمت هم عمل میکند، این بیان نورانی امام سجاد که فرمود: «یَا مَنْ لَا تُبَدِّلُ حِکْمَتَهُ الْوَسَائِل‏»[14] همین است؛ یعنی با هیچ توسلی، با هیچ وسیلهای و با هیچ کاری نمیشود که از خدا بخواهیم یک کار غیر حکیمانه انجام دهد و هیچ وسیلهای این سِمَت را ندارد که از خدا کار غیر حکیمانهای را صادر کند. این از غُُرَر بیانات حضرت در صحیفه است: «یَا مَنْ لَا تُبَدِّلُ حِکْمَتَهُ الْوَسَائِل‏»؛ امّا ﴿وَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ﴾ هشداری است.

 فرمود هر چه که شما عمل میکنید خدا میداند، در آن اضلاع سهگانه مشخص شد که جَهرتان را خدا میداند، سرّتان را که خود شما هم میدانید میداند، اَخفای از سرّ را که در درونِ درون شماست و از شما مخفی است و در قیامت زمانی که از درون شما کالبدشکافی کردیم آن وقت میفهمید که خدا هم میداند، ﴿وَ إِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَی﴾؛[15] اخفای از سرّ را هم میداند.

فرمود: ﴿وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَات﴾ یا به تعبیر جناب زمخشری در کشّاف[16] و همفکران او یک «لام» در این‌جا تقدیر است؛ یعنی «یَسْتَجِیبُ للّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَات» این هم یک معنا. یا به تعبیر سیدنا الاستاد که «لام» نخواهد،[17] ایمان و عمل صالح خودش درخواست است و ذات اقدس الهی این درخواست را پاسخ میدهد و قبول می‌کند. جناب زمخشری میفرمایند: ﴿وَ یَزِیدُهُم مِن فَضْلِهِ﴾ نشان میدهد که استجابت برای خود ایمان و عمل صالح است، نه اگر «الذین آمنوا و عملوا الصالحات اذا دعا الله یستجیب لهم»، «و یستجیب للذین آمنوا و عملوا الصالحات اذا دعاه»، آن چیزی که زمخشری و همفکران او گفتند این‌طور است. سیدنا الاستاد میفرماید که خود ایمان و عمل صالح درخواست است و خدا هم این را به قرینه ﴿وَ یَزِیدُهُم مِن فَضْلِهِ﴾ جواب میدهد؛ هم عمل صالحشان را میپذیرد، هم بیش از آن مقداری که اینها استحقاق دارند از فضل خود به اینها عطا میکند که ﴿مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾،[18] امّا ﴿وَ الْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ﴾ عذاب شدید متعلق به اینهاست، برای اینکه اینها نه ایمان دارند و نه عمل صالح.

    رسمالخط قرآنی بودن حذف «واو» در بعضی از کلمات

در آن آیه قبل که فرمود: ﴿وَ یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ﴾، طبق ظاهر آن باید که کلمه حرف «واو» ذکر میشد، ولی این‌جا در نوشتن نیامده است؛ «یَمْحُوا» باید نوشته میشد که وجهی ندارد، چون مجزوم نیست که «واو» افتاده باشد و همچنین عطف بر ﴿یَخْتِمْ﴾ هم نیست، آن‌جا ـ ﴿فَإِن یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَی قَلْبِکَ﴾ ـ اگر عطف بر ﴿یَخْتِمْ﴾ بود، «واو»  به جزم ساقط میشد؛ ولی عطف بر آن نیست، عطف بر جمله ﴿فَإِن یَشَإِ﴾ است؛ لذا حذف این «واو» براساس کتابت خطی، قرآنی و امثال آنهاست. در چند جای قرآن کریم هم «واو» بدون اینکه نکته ادبی داشته باشد حذف شده است؛ یکی در سوره مبارکه «اسراء» آیه یازده است که آن‌جا فرمود: ﴿وَ یَدْعُ الْإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ﴾، آن‌جا «واو» ندارد، با اینکه باید «واو» داشته باشد. یا در بخشهای پایانی سوره مبارکه «علق» که سجده واجب بعد از آن است، آن‌جا دارد که ﴿فَلْیَدْعُ نَادِیَهُ﴾،[19] این امر غایب و مجزوم است که «واو» افتاد، امّا در ﴿سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ﴾[20] این‌جا «واو» دلیلی ندارد که افتاده باشد. حذف «واو» در ﴿سَنَدْعُ﴾، حذف «واو» در ﴿یَدْعُ الْإِنسَانُ﴾، با حذف «واو» در ﴿یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ﴾ به کتابت قرآنی برمیگردد، نه نکته ادبی.

    وعده الهی به نحو باطل با جریان امواج «حق» در عالَم

اینکه فرمود: ﴿یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ﴾، این آیه نمیرساند که با چه چیزی باطل را محو میکند، فقط دارد که باطل را محو میکند و حق را تحقیق و تثبیت میکند؛ ولی در سوره مبارکه «انبیاء» مشخص کرده که با همان حق باطل را سرکوب میکند. سوره مبارکه «انبیاء» آیه هجده چنین است: ﴿بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَاطِلِ فَیَدْمَغُهُ﴾؛ دِماغ و مغز باطل را به وسیله حق درمیآوریم، نه اینکه باطل مغز دارد و ما مغزکوب میکنیم؛ وقتی حق خودش را نشان دهد، بیمغزیِ باطل روشن میشود. در جریان ﴿فَسَالَتْ أَوْدِیَةُ بِقَدَرِهَا﴾،[21] آن‌جایی که مثال ذکر میکند روی این سیل «زَبَد» هست ـ «زَبَد» همان کَف روی آب است، این کَف و حباب، بیمغز است، درونش چیزی نیست ـ لذا فرمود: ﴿فَیَذْهَبُ جُفَاءً﴾،[22] «جُفَا» یعنی آببُرد؛ کسی کاری به این کَف ندارد، در همین سیل که در حرکت است این کَفها از بین میروند. فرمود امواج حق در عالَم جاری است، باطل یک سلسله کَفهایی هستند که روی این آب میآیند، کسی کاری با آنها ندارد! این سیل خروشان در حال خروش خود این کَفها را از بین میبرد، ﴿فَیَذْهَبُ جُفَاءً﴾؛ لذا آیه سوره مبارکه «انبیاء» که دارد با حقّ باطل را سرکوب میکند، این ارشاد به نفی موضوع است، نه اینکه باطل مغزی دارد و مغزش با حق کوبیده میشود، بلکه بیمغزی او روشن خواهد شد. ﴿فَیَدْمَغُهُ﴾ یعنی «یظهر أن لا دماغ له»؛ یعنی ظاهر میشود که مغزی ندارد. پس این آیه محل بحث که دارد ﴿یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ﴾ روشن میشود که با حق، بیمغزی آن باطل را خدا روشن خواهد کرد: ﴿وَ یَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ﴾؛ حق را با رحمت واسعه خودش تثبیت میکند ﴿بِکَلِمَاتِهِ﴾، البته ممکن است این ﴿بِکَلِمَاتِهِ﴾ مفعول واسطه به نحو تنازع باشد، البته هم برای فعل ﴿یَمْحُ﴾ و هم برای فعل ﴿یُحِقُّ﴾.

    تبیین لطافت تأمین ارزاق مؤمنان

در بحثهای قبلی ـ آیه نوزده ـ فرمود: ﴿اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ﴾، خدای سبحان به همه روزی میدهد، بارها به عرض شما رسید که تمام مار و عقرب‌ها عائله او هستند؛ حالا کسی نباید بگوید که آن خرس قطبی «نجس العین» است یا حرام گوشت است! فرمود این خرس عائله من است، آن مار و عقرب عائله من است، همه اینها پرونده دارند و من مسئول روزی اینها هستم! در سوره مبارکه «هود» دارد که ﴿وَ مَا مِن دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلاَ عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا﴾،[23] با «عَلی» تعبیر کرده! فرمود من موظف هستم! خودم را موظف میدانم که به این مارها، به این عقربها و به این خِرسها غذا برسانم، شما به اینها اصلاً کار نداشته باش! این پُر کردن شکم برای آنها هم هست؛ ولی برای شما مؤمنان یک چیز دیگری است. هر کس دامدار است، کشاورز است، مدرّس است، کارمند و کارگر است درآمدی دارد، فرمود من نمیخواهم که چشمش به این درآمد باشد، من میخواهم چشمش به دست من باشد! چقدر این آیه شیرین است! در سوره مبارکه «طلاق» فرمود: ﴿وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً ٭ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾،[24] مؤمن آن است که چشمش به پیشه، به دامداری، به شغل، به شهریه، به تبلیغش و سخنرانیاش نباشد! البته ما وظیفه داریم که کار کنیم، فرمود تو وظیفهات این است که کار بکنی! لکن هرگز چشمت به درآمدت نباشد، تو ببین من چه چیزی به تو میدهم! این میشود: ﴿أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾،[25] چقدر این آیه شیرین است خدا میداند! فرمود: ﴿وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾؛ اگر براساس شکم بخواهید حساب کنید، شکم تمام مار و عقرب‌ها را من سیر میکنم، آن خرس قطبی را هم سیر میکنم. شما کار دارید و باید هم کار کنید ـ حالا یا این کارهایی که ما میکنیم یا واجب عینی است یا واجب کفایی ـ فرمود چشمت به این درآمد نباشد، آن وقت مؤمن همیشه راحت است! دیگر تَرسالی و خشکسالی برای او فرق نمیکند و به این فکر نیست که امسال چه شد، فلان چیز تحریم شد و فلان چیز تحریم نشد، راحتِ راحت است! برای اینکه فرمود من تأمین میکنم و تو فقط چشمت به دست من باشد، نه اینکه چشمت به مزرعه و درآمدت باشد، این میشود: ﴿أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾، نه اینکه آدمی یک «لاَ إِلٰهَ إِلاَّ اللَّه» بگوید و آرام باشد. اینکه فرمود: ﴿وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾، یعنی این! در آیه نوزده هم که فرمود: ﴿اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ﴾؛ او از راه مستور و راهی که هیچ کسی پیشبینی نکرد و نمیداند بندگان خودش را تأمین میکند. الآن این‌جا هم فرمود خیلیها علاقهمندند که سِعهٴ رزق داشته باشند، خیلی از کسانی که سِعهٴ رزق دارند را دیدید که به فساد مبتلا شدند: ﴿کَلاَّ إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَی ٭ أَن رَآهُ اسْتَغْنَی﴾،[26] اگر خود را در اثر مال بینیاز از «الله» ببیند گرفتار طغیان خواهد شد.

قبلاً هم مکرّر این آیه را شنیدید که خیلی از ماها اسلامی حرف میزنیم و قارونی فکر میکنیم؛ مانند اینکه میگوییم ما خودمان زحمت کشیدیم، مگر قارون غیر از این گفت؟! گفت: ﴿إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی﴾.[27] بسیاری از ماها گرفتار این خطر هستیم، مثلاً میگوییم ما سی ـ چهل سال درس خواندیم و عالِم شدیم، مگر آن محروم غیر از این میگفت؟ گفت من خودم زحمت کشیدم پیدا کردم، گفتند در نماز و در تعقیبات نماز بگویید: «اللَّهُمَّ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْک»،[28] این تعقیبات نماز خیلی راهگشاست! هرگز دهن باز نکنیم و نگوییم ما سی ـ چهل سال زحمت کشیدیم و درس خواندیم ﴿مَا بِکُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ﴾، خیلیها آمدند و نشد!

بنابراین آن کریمهای که فرمود: ﴿وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾، با این آیه نوزده سوره مبارکه «شوری» که محل بحث است: ﴿اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ﴾ هماهنگ است. یک وقت است ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ﴾،[29] بله این با آیه شش سوره مبارکه «هود» هماهنگ است ﴿وَ مَا مِن دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلاَ عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا﴾.

این هم را عنایت کردید این همایشهایی که دانشمندان ما سالانه برای تشخیص بیماریهای مشترک بین انسان و دام برگزار می‌کنند، یک کار علمی و محققانه است، امّا ما تنها چنین همایشی را نمیخواهیم که در آن مشترکات بین انسان و دام مشخص شود، همایشها و کنگرههایی می‌خواهیم که برای تبیین مشترکات انسان و فرشته است جایش خالی است. ما با فرشتهها مشترکاتی داریم! ما آن نیستیم که تمام جواب بیماریهای ما از آزمایشگاه موش دربیاید، ما مشکلاتی هم داریم که جواب آنها از آزمایشگاه فرشتهها درمیآید! قرآن کریم ما را دعوت کرده به اموری که آنها اوصاف فرشتگان هستند؛ فرشته کریمه است، فرشته عادل است، فرشته معصوم و عفیف است. فرمود: «لَکَادَ الْعَفِیفُ أَنْ یَکُونَ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَة»، این بیان نورانی حضرت امیر در نهج‌البلاغه[30] است. ما مشترکات بین انسان و فرشته داریم، برای اینکه اینها فرّاشان ما هستند! «إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِه‏»[31] همین است! آنها فرّاش ما هستند که چه چیزی از ما بگیرند؟ بگویند که شما با ما مشترکات دارید، «اُولوا أجنحه» شوید و شما هم پَر در بیاورید! این بیان نورانی حضرت امیر است که ـ در نهج‌البلاغه ـ در جواب دربار اموی فرمود: به ما گفتند خودستایی نکنید و ما هم میگوییم چشم! فرمود اگر نبود این نهی حضرت که نهی کرد که «وَ لَوْ لَا مَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ»،[32] ما میگفتیم که چه کسانی هستیم، امّا دهان ما بسته است و نمیتوانیم بگوییم که ما چه کسانی هستیم؛ ولی ای معاویه اجمالاً بدان، خیلیها میروند جبهه شهید میشوند، ما اگر شهید دادیم میشود سید الشهداء، این عموی من است! خیلیها میروند جبهه جانباز میشوند و دست میدهند، ولی برادرم جعفر وقتی که رفت در موته و دستهایش را داد، دو بال خدا به او داد که شده جعفر طیار، طیار کجاست؟[33] این ﴿أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنَی وَ ثُلاَثَ وَ رُبَاعَ﴾ این جناحها این بالها را پهن میکنند: «لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ». پس فرّاشی طالبان علوم الهی را اینها به عهده میگیرند، اینها به ما میگویند روی پَر ما نشستهاید، تو هم پَر دربیار! وقتی پر درآوردی پرواز میکنی، نه مثل این پرندهها که به طمع تالاب از شمال به جنوب و از جنوب به شمال حرکت کنند، اگر کسی پَر درآورد و شده جعفر طیار، از جهت حرکت میکند نه در جهت! او قطب جنوب و مانند اینها نمیخواهد، از شش جهت به درمیآید.

بعداز این، نوربه آفاق دهم ازدل خویش ٭٭٭ که به خورشید رسیدیم و غبار آخرشد[34]

سفر و سخن آخر شد، این راه است! فرمود من نمیخواهم شما مثل حیوانات دیگر چشمتان به مزرع و مرتعتان باشد یا به درآمد و شهریهتان باشد: ﴿اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ﴾، ﴿یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ﴾، آن‌جا هم که فرمود مؤمن کسی است که ﴿وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ﴾ این است! این پرورش قرآنی است! این هم ولیّ پرور است!

    حکیمانه بودن تأمین ارزاق مادّی و معنوی انسان

فرمود که خدا ﴿یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ﴾، ﴿وَ یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا﴾، ﴿وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ﴾ می‌دانید که مختصر مالی خدا به بعضی از افراد داد  چگونه فساد میکنند؟! ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ﴾[35] اگر این مال دست خیلیها باشد آن وقت چگونه خواهد شد؟ ﴿وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الأرْضِ وَ لکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ﴾، این را بعضی از بزرگان گفتند که علوم و معارف هم همین‌طور است! ببینید برخیها یک چند کلاس درس یا چند مطلب یاد گرفتند این سینه را وجب میکنند و میگویند یک وجب سینه این همه علم! چه مشکلاتی برای خودشان و دیگران ایجاد میکنند! فرمود ما سواد و علم را هم به هر کس نمیدهیم؛ مثل مال و روزی ظاهری. برخیها چهار کلمه بیشتر یاد بگیرند: ﴿لَبَغَوْا فِی الأرْضِ﴾، داعیههای فراوانی دارند، هتک حرمتی دارند و حرمت دیگران را رعایت نمیکنند؛ روزی هم همین‌طور است، روزی ظاهر این‌طور است و روزی باطنی هم این‌طور است، چارهای برای ما جز پذیرش «مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْک» و راضی به قضای الهی بودن نیست.

﴿وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الأرْضِ وَ لکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ﴾؛ اولاً فرمود تمام کارهای من حساب شده است، ﴿کُلُّ شَی‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾،[36] یک؛ ﴿إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ﴾،[37] دو؛ ﴿وَ إِن مِّن شَیْ‏ءٍ إِلاّ عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾،[38] سه؛ هر چیزی حسابی دارد، امّا به برخیها نه علم زائد میدهیم و نه مال زائد میدهیم؛ علم زائد بدهیم داعیه پیدا میکند و نشانهاش فلان شخص است؛ مال زائد بدهیم طغیان میکند و نشانهاش فلان شخص است، بعضیها را نشان میدهد، فرمود شما خیلی اصرار نداشته باشید به اینکه آنچه شما میخواهید بگیرید، اصرار داشته باشید که به قضای الهی راضی باشید، ما هم طبق مصلحت شما آبروی شما را حفظ میکنیم. ﴿وَ لکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ﴾؛ او اهل خُبره است، بصیر است و میداند چه چیزی مصلحت دارد و چه چیزی مصلحت ندارد.

   رضای به قضای الهی بهترین راه آرام بخشی انسان

بنابراین بهترین راه خواستن رضای الهی است که «رِضَی اللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَیْت»،[39] این بیان نورانی سیدالشهداء در قتلگاه بود! بهترین راه این است و آدم راحت زندگی میکند؛ زیرا او ﴿أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ﴾[40]  است! ﴿أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ﴾ یعنی چه؟ آیا فرض دارد که ما نسبت به خودمان «ارحم» از خدا نسبت به خودمان باشیم؟ پس این ـ معاذ الله ـ چنین میشود که او «أَرْحَمُ الرَّاحِمِین» مطلق نیست، اگر او «أَرْحَمُ الرَّاحِمِین» مطلق است ـ کما هو الحق ـ پس خدا از خود ما به ما مهربانتر است! اگر او به ما از خود ما مهربانتر است، پس گِله برای چیست؟! اگر کسی ـ خدای ناکرده ـ خیال کند که رحم او به خودش، بیش از رحم خدا به اوست این مشکل توحیدی دارد. خدای سبحان «أَرْحَمُ الرَّاحِمِین بِالقُول المطلق» است؛ یعنی رحم خدا به ما از رحم خود ما به ما بیشتر است، رحم خدا به کودک از رحم مادر به کودک بیشتر است. این میشود: ﴿أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ﴾ مطلق، آن وقت میشود: ﴿أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ که آدم راحت است.

    به کار بردن ﴿غیث﴾ برای باران از لطیفترین تعبیرات قرآنی

﴿وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَ یَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ﴾، چقدر این کتاب شیرین است! همین باران که در فارسی و تازی ما میگوییم باران و آنها میگویند «مطر»؛ امّا شما تفاوت یک مهندس را با یک بنّای عادی و سنّتی ببینید! این سنگهایی که از دل کوه درمیآید، این قلوه سنگ ناصاف است، «کثیر الاضلاح» غیر منتظم است، این بنّا با چهار روش سنّتی چکش به دور و اطرافش میزند و این را لای دیوار میگذارد و این هم با یک تکان از بین میرود؛ ولی وقتی همین سنگ معدِنی را شما به مهندسین ایتالیا دادید این میشود مرمر شفاف و صاف، این هم زیور و زینت است، هم وقتی لای دیوار رفت مستحکم است. قرآن کریم لغتتراشی کرده، این کلمات را تراشیده، ناصافیهایش را صاف کرده و این را جایی به کار برده که هنری است. «غیاث» یعنی پناهندگی، باران را که قیاس نمیگویند! فرمود مشکل شما را این آب حلّ میکند؛ لذا ما از آن به عنوان «غیث» یاد میکنیم: ﴿یُنَزِّلُ الْغَیْثَ﴾، تعبیر به «مطر» نیست. مگر شما «یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ أَغِثْنِی»[41] نگفتی ؟ ما برای شما «غیث» فرستادیم مگر شما نخواستید مشکل اقتصادی شما با اقتصاد مقاومتی حلّ شود؟ ما برای شما «غیث» فرستادیم. او «غیث» میفرستد ببینید چقدر این لغت را تراشیده و مثل مرمر ایتالیا منظم کرده! در فقیر همین طور است! ما در فارسی میگوییم گدا، عرب هم اگر کسی چیزی نداشته باشد میگوید «فاقد» ، امّا قرآن کریم آمده این را تراشیده و به صورت مَرمَر زیبا درآورده، گفته ملتی که جیبش خالی است کیفش خالی است فقیر است، فقیر نه یعنی گدا، فقیر یعنی کسی که ستون فقراتش شکسته است، او قدرت مقاومت ندارد. ملتی که ویلچری است چه مقاومتی است؟ آن قدر این کلمات را تراشیده، زیبا کرده، هنری کرده و در نهایت دلپذیر کرده است. مسکین هم همین‌طور دارد؟! مسکین؛ یعنی زمین‌گیر. ما که این تعبیرات را نداریم، با اینکه فرهنگ ما تا حدودی فرهنگ غنی است، عرب هم آن‌قدر قوی و هنرمند نبود! این فخر رازی یک بیان لطیفی دارد که قبلاً در ذیل آیه ﴿لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ﴾[42] گذشت، حرف، بسیار حرف لطیفی است! بعضی اشکال کردند که «تهلکه» یعنی «تفعله»، ما در ثلاثی مجرد مصدری داشته باشیم بر وزن «تفعله» نداریم، این ﴿لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ﴾ را که مصدر ثلاثی مجرد است چگونه توجیه کنیم؟ نقد جناب فخر رازی به جوابش این است که مگر شما قبل از قرآن یک کتاب مدوّن ادب عربی نحو و صرف داشتید که حالا طلبکارانه حرف میزنید؟[43] این قرآن آمد به شما نحو و صرف یاد داد. شما چهار تا «سبعهٴ معلقه»[44] داشتید درباره شتر و امثال آن زایمان شتر و شیر خوردن شتر و اینها بود، شما حرفهای آسمانی نداشتید! حرفهای انسانی نداشتید کتاب لغت نداشتید! در کلّ مکه نویسندههایتان محدود بود، چرا طلبکارانه حرف میزنید که ما ثلاثی مجرد بیش از اینها نداریم؟ چه کسی گفت نداریم؟ تو ببین قرآن به کار برد یا نبرد؟ این حرف خیلی حرف شیرینی است! این‌چنین نیست که حالا منتظر باشیم ببنیم که عرب چه گفته؟ قرآن آمده عرب و عربی را احیا کرده، لغت تراشیده زیبا کرده و مرمری حرف زده، نگو «فاقد»، بگو «فقیر»! نگو «فاقد»، بگو «مسکین»! این‌جا گفت نگو «مطر»، بگو «غیث»! برای اینکه پناه اقتصادی ملت است ﴿وَ لکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ﴾.

«و الحمد لله ربّ العالمین»